Ύψωση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού

π. Θωμάς Χόπκο

Η Ύψωση του Σταυρού εορτάζεται στις 14 Σεπτεμβρίου. Κατά την εορτή αυτή μνημονεύεται η εύρεση του Σταυρού του Χριστού από την Αγία Ελένη, μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, τον 4ο μ.Χ. αιώνα· επίσης, εορτάζουμε την ανάκτηση του Σταυρού από τον αυτοκράτορα Ηράκλειτο, μετά την αρπαγή του από τους Πέρσες, τον 7ο αιώνα, και την Ύψωσή Του στο Ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ. Από αυτό το τελευταίο γεγονός, η «παγκόσμια ύψωση» του Σταυρού, κάθε χρόνο εορταζόταν σε όλες τις εκκλησίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Η ημέρα της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού αποτελούσε εθνική εορτή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο Σταυρός, που ήταν το επίσημο έμβλημα της Αυτοκρατορίας και βρισκόταν σε όλα τα δημόσια κτήρια και τις επίσημες στολές, υψωνόταν επίσημα εκείνη την ημέρα από τους επισκόπους και τους ιερείς. Ευλογούσαν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα με το Σταυρό, ενώ οι πιστοί έψαλλαν το «Κύριε ἐλέησον». Αυτή η ιεροτελεστία γίνεται και σήμερα στις εκκλησίες μετά την επίσημη περιφορά και την ύψωση του σταυρού στο τέλος της ακολουθίας της Παννυχίδας και πριν από τη Μεγάλη Δοξολογία του Όρθρου.

Το τροπάριο της εορτής που ήταν, θα έλεγε κανείς, ο «εθνικός ύμνος» της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ήταν αρχικά παράκληση στον Θεό να σώσει τους ανθρώπους, να χαρίσει νίκη στον πόλεμο και να διατηρήσει την αυτοκρατορία με τη χάρη του Σταυρού. Σήμερα το τροπάριο αλλά και όλοι οι ύμνοι της ημέρας, που μιλούν για «βαρβάρους», αναφέρονται στους πνευματικά κακούς και αμαρτωλούς, καθώς και στο διάβολο και τις στρατιές του, ενώ οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί αντικαθιστούν, αλληγορικώς, τους «βασιλείς».

«Σῶσον Κύριε τὸν Λαόν Σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν Σου. Νίκας τοῖς βασιλεῦσι κατὰ βαρβάρων δωρούμενος καὶ τὸ σὸν φυλάττων διὰ τοῦ Σταυροῦ Σου πολίτευμα» (Απολυτίκιον).

«Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ σταυρῷ ἑκουσίως, τῇ ἐπωνύμῳ σου καινὴ πολιτεία, τοὺς οἰκτιρμούς σου δώρησαι, Χριστὲ ὁ Θεός· εὔφρανον ἐν τῇ δυνάμει σου, τοὺς πιστοὺς βασιλεῖς ἡμῶν, νίκας χορηγῶν αὐτοῖς κατὰ τῶν πολεμίων. Τὴν συμμαχίαν ἔχοιεν τὴν σήν, ὅπλον εἰρήνης, ἀήττητον τρόπαιον» (Κοντάκιον).

Η ημέρα της Ύψωσης του Σταυρού, αν και έχει προφανώς «πολιτική» προέλευση, κατέχει θέση μεγάλης σημασίας στην Εκκλησία σήμερα. Εξακολουθεί να υπάρχει ως ημέρα νηστείας και προσευχής, μια μέρα στην οποία θυμόμαστε ότι ο Σταυρός είναι το μόνο άξιο σύμβολο της πίστης μας και ότι η σωτηρία μας δεν έρχεται από κάποιες επίγειες νίκες, αλλά μόνο από την πραγματική και διαρκή νίκη της Σταύρωσης του Χριστού και της δικής μας συσταύρωσης μαζί Του.

Όταν υψώνουμε το Σταυρό και γονατίζουμε μπροστά του με σεβασμό και λατρεία προς τον Θεό, διακηρύσσουμε ότι δεν ανήκουμε στο Βασίλειο αυτού του κόσμου, και ότι πραγματική και διαρκής υπηκοότητα είναι αυτή που αποκτούμε μαζί με τους αγίους, στην «πόλη του Θεού» (Εφεσ. 2,19· Εβρ. 11,10· Αποκ. 21-22).

Το πρώτο από τα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης στον Εσπερινό μιλάει για το «δένδρο» που αλλάζει τα πικρά νερά σε γλυκύτητα – ο συμβολισμός του Δένδρου του Σταυρού (Εξοδ. 15,22 – 16,1). Το δεύτερο ανάγνωσμα μας θυμίζει ότι ο Κύριος τιμωρεί και ελέγχει αυτούς που αγαπά, και ότι η θεία Σοφία «ξύλον ζωῆς ἐστι πᾶσι τοῖς ἀντεχομένοις αὐτῆς, καὶ τοῖς ἐπερειδομένοις ἐπ᾿ αὐτὴν ὡς ἐπὶ Κύριον ἀσφαλής» (Παροιμ. 3,11 – 18). Και πάλι η αναφορά γίνεται για τον Σταυρό που είναι, όπως διακηρύσσει το αποστολικό ανάγνωσμα της ημέρας, «τοῖς δὲ σωζομένοις… Θεοῦ δύναμις καὶ Θεοῦ σοφία» (Α΄ Κορ. 1,18 – 25).

Το τρίτο ανάγνωσμα από την Παλαιά Διαθήκη είναι από την Προφητεία του Ησαΐα που μιλάει για την «πόλη του Κυρίου», όπου οι Ιουδαίοι μαζί με τους Εθνικούς θα ζουν μαζί και θα υποκλίνονται στα πόδια του Κυρίου «καὶ γνώσῃ ὅτι ἐγὼ Κύριος ὁ σῴζων σε καὶ ἐξαιρούμενός σε ὁ Θεὸς Ἰσραήλ» (Ησ. 60,11 – 16). Εδώ έχουμε ευθεία αναφορά στην πόλη του Θεού, όπου οι άνθρωποι θα Τον λατρεύουν στα πόδια Του· και επαναλαμβάνεται ο στίχος του Ψαλμού που μας καλεί «προσκυνεῖτε τὸ ὑποπόδιον τῶν ποδῶν αὐτοῦ», που αναφέρεται πάλι στον Τίμιο Σταυρό (Ψαλμ. 98,5).

«Τὸν Σταυρόν σου προσκυνοῦμεν, Δέσποτα, καὶ τὴν ἁγίαν σου Ἀνάστασιν δοξάζομεν».

Αυτός ο ύμνος της Ύψωσης, που ψάλλεται στην Εκκλησία για οκτώ ημέρες, ψάλλεται πολλές φορές. Αντικαθιστά τον Τρισάγιο Ύμνο στη θεία Λειτουργία. Και τα αντίφωνα που ψάλλονται κανονικά αντικαθίστανται από στίχους των ψαλμών, που έχουν ευθεία αναφορά στη Σταύρωση του Χριστού (Ψαλμ. 22, 74, 99). Στον Όρθρο, στο εωθινό ευαγγελικό ανάγνωσμα που είναι από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, ο Χριστός λέει ότι όταν ανέβει στον Σταυρό θα τραβήξει όλους τους ανθρώπους κοντά Του (Ιωάν. 12, 28 – 36). Η μεγάλη ευαγγελική περικοπή της θείας Λειτουργίας είναι η περιγραφή του Πάθους του Κυρίου από το κατά Ιωάννη ευαγγέλιο.

Έτσι, κατά την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, οι Χριστιανοί αφιερώνουν ξανά τη ζωή τους στον Εσταυρωμένο Κύριο και δίνουν την αμέριστη πίστη τους σ’ Αυτόν, με τη λατρεία του Σταυρού, στον οποίο καρφώθηκαν τα άγια μέλη Του. Αυτό είναι για την Εκκλησία το νόημα αυτής της άγιας μέρας, που είναι ημέρα νηστείας και μετανοίας.

π. Θωμάς Χόπκο, Δόγμα και λατρεία Βασικό εγχειρίδιο για την ορθόδοξη πίστη, Τόμος: 1ος, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 2014