Μικρό Προοίμιο

Π. Β. Πάσχος

Η ζωή του ανθρώπου της Εκκλησίας, είναι μια διαρκής πορεία απ’ τη γη προς τον ουρανό· απ’ τη λάσπη της ανθρώπινης αμαρτίας, προς την αγιότητα του Θεού. Μια ασταμάτητη πορεία είναι η ζωή γενικά των ανθρώπων: του πνευματικού ανθρώπου, είναι πορεία προς την πνευματική τελειότητα και την απόλαυση των πνευματικών αγαθών της· ενώ του σαρκικού απ’ την άλλη μεριά ανθρώπου η ζωή, είναι μια πορεία στην «ὁδὸν τῆς ἀπωλείας», προς μια παντοτινή, αν ήταν δυνατόν, και παντοειδή σαρκικήν απόλαυση, που στο τέλος καταντά ένα οικτρό κατρακύλισμα, όχι μονάχα στην πνευματική, μα και στη σαρκική κατάπτωση, στην εκμηδένιση των πάντων.

Η πορεία του σαρκικού ανθρώπου, μας είναι τόσο γνωστή, είτε απ’ την προσωπική μας, είτε απ’ του διπλανού μας ανθρώπου την πείρα, που δεν υπάρχει λόγος να την κάνουμε θέμα της μελέτης και του στοχασμού μας. Ανάγκη μεγάλη να σπουδάζουμε και να μαθαίνουμε, του πνευματικού ανθρώπου η πορεία πώς γίνεται: από πού αρχίζει, ποιο δρόμο ακολουθεί, ποιες δυσκολίες παρουσιάζει, ποιοι θα μας συντρέξουν σ’ αυτή την πορεία, καθώς κι όλα τ’ άλλα που χρειάζεται να ξέρουμε, για να φτάσουμε με ασφάλεια στο ευλογημένο τέρμα του δρόμου. Αυτή την πορεία κι αυτόν τον αγώνα του πνευματικού ανθρώπου, θέλοντας να βοηθήσει και να εμψυχώσει η αγία Εκκλησία μας, όρισε τον ετήσιο κινητό και ακίνητο εορταστικό κύκλο, γιομάτο από μνήμες αγίων, που αν και περπάτησαν την επί γης πορεία τους κι αγωνίστηκαν τον «καλὸν ἀγῶνα», όμως συμπορεύονται μαζί μας κάθε φορά που θα τους το ζητήσουμε ειλικρινά! Έρχονται και περπατούν μπροστά μας, με το φωτεινό λυχνάρι της αγίας ζωής τους, και μας δείχνουν πώς πρέπει να περπατεί ο χριστιανός της Ορθοδόξου Εκκλησίας, για να φτάσει στον προορισμό του, δηλ. στον εξαγιασμό του και στην ένωσή του με το Θεό. Και πρέπει να ομολογήσουμε, πως μέσα από όλους τους αγίους και από όλες τις γιορτές του ετησίου κύκλου, η πιο ανθρώπινη περίοδος, που περισσότερο ενισχύει τον πνευματικόν αγώνα του ορθοδόξου χριστιανού, στη δύσκολη πορεία του προς την τελειότητα του Ευαγγελίου, είναι η περίοδος του Κατανυκτικού Τριωδίου. Και η περίοδος αυτή του Τριωδίου αρχίζει απ’ τον Εσπερινό της Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου και τελειώνει το Μέγα Σάββατο, με τον Εσπερινό του Πάσχα.

Μικρό Προοίμιο

***

Το Τριώδιο, που είναι ένα μέρος από τον όλο «κινητό κύκλο» του «εκκλησιαστικού έτους», αρχίζει, όπως είπαμε προηγουμένως, απ’ την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου. Δεν αρχίζει, βέβαια, και η νηστεία από την ίδια Κυριακή, αλλά από τη Δ’ Κυριακή του Τριωδίου, οπότε και ο πνευματικό αγώνας των πιστών γίνεται εντονότερος – ύστερα από τρεις εβδομάδες πνευματικής προετοιμασίας. Αυτές οι εβδομάδες του Τριωδίου, που βρίσκονται μπροστά-μπροστά, πριν εισέλθουμε στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, και ιδιαίτερα οι Κυριακές τους (δηλ. του Τελώνου και Φαρισαίου, του Ασώτου, των Απόκρεω και πιο πολύ η τελευταία, που λέγεται της Τυρινής ή της Τυροφάγου), λέγονται στην εκκλησιαστική γλώσσα «προφωνήσιμοι», «διότι κοινῶς καὶ λαμπρῶς προαναφωνοῦσι καὶ προκηρύττουσι τοὺς ἀγῶνας, ὁποὺ ἔχομεν νὰ κάμωμεν κατὰ τῶν παθῶν καὶ τῶν δαιμόνων εἰς τὴν ἁγίαν Τεσσαρακοστήν, καὶ νὰ ἑτοιμασθῶμεν, μὲ τὴν καλὴν γνώμην καὶ τὴν προθυμίαν, νὰ τοὺς δεχθῶμεν ὅλοι κοινῶς, ὄχι δηλαδὴ μόνον οἱ καλόγηροι, καθὼς μερικοὶ συνηθίζουν νὰ λέγωσι, ἀλλὰ καὶ οἱ λαϊκοὶ ὅλοι, καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες, διότι ὁ Χριστὸς ἦλθεν εἰς τὸν κόσμον διὰ νὰ σώσῃ ὅλους, καὶ ὄχι ὀλίγους τινάς».

***

Η γενική ονομασία της εκκλησιαστικής αυτής περιόδου, όπως είναι γνωστό, είναι παρμένη απ’ το εκκλησιαστικό βιβλίο που χρησιμοποιείται στους ορθοδόξους ναούς μας αυτή την εποχή και λέγεται Τριώδιον. Κι αυτή πάλι η ονομασία του βιβλίου, οφείλεται στο ότι, στις ακολουθίες, όχι των Κυριακών, αλλά των άλλων ημερών της εβδομάδος, «ἀπαντῶσι σχεδὸν ἀποκλειστικῶς Τριώδια» (Π.Ν. Τρεμπέλα, Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, σελ. κστ΄). Δηλαδή ο κανόνας των ημερών αυτών, αντί να έχει εννιά ωδές -όπως είναι η γνωστή και συνήθης μορφή του- έχει τρεις ωδές· και τούτο, κατά τη γνώμη του αγίου Νικηφόρου Καλλίστου του Ξανθοπούλου, «εἰς τύπον -ἴσως- τῆς Ἁγίας καὶ Ζωαρχικῆς Τριάδος». Και όπως λέει ο ίδιος Πατήρ, «καταχρηστικῶς Τριώδιον ὀνομάζεται· ού γὰρ ἀεὶ Τριώδια ἔχει, καὶ γὰρ ὁλοτελεῖς κανόνας προβάλλεται· ἀλλ᾿ οἶμαι (νομίζω, δηλ.) ἀπὸ τοῦ πλεονάζοντος τὴν ἐπωνυμίαν λαβεῖν· ἢ διὰ τὰ τῆς μεγάλης ἑβδομάδος (τριώδια), ὡς εἴρηται, πρώτως γινόμενα» (Τριώδιον, απ. Διακονίας, σελ. 9α). Και ονομάζεται Κατανυκτικόν Τριώδιον, γιατί περισσότερο απ’ όλα τα εκκλησιαστικά βιβλία, οδηγεί τις καρδιές και τις πονεμένες ψυχές των πιστών τέκνων της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας στην κατάνυξη. Με τους γλυκύτατους ύμνους του, παίρνει την πέτρινη και σκληρή καρδιά μας, που είναι κατάμαυρη από τα στίγματα των αμαρτιών μας, και τη φέρνει στη συντριβή, στο στεναγμό, στο δάκρυο της μετανοίας, και έτσι την προετοιμάζει να γιορτάσει με χαρά το «σταυρώσιμον» και το «ἀναστάσιμον» Πάσχα. Αυτή η προπαρασκευή του πιστού -από το δρόμο της κατανύξεως, της συντριβής και της μετανοίας- για τον άξιο και τον αρμόζοντα πνευματικό εορτασμό του Πάσχα, είναι η πρώτη ιδέα, που απετέλεσε και τον πυρήνα και την πρώτη ρίζα του Τριωδίου (Ε. Θεοδώρου, Η μορφωτική αξία του ισχύοντος Τριωδίου, σελ. 24). Στη βάση της νηστείας της Μεγάλης Εβδομάδος, για την προπαρασκευή του εορτασμού του Πάσχα, στηρίχτηκε όλο το κατοπινό οικοδόμημα του Τριωδίου, με την απαράμιλλη σημερινή μορφή του.

***

Το κατανυκτικό Τριώδιο, ο πιστός της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας το περιμένει με ιδιαίτερη χαρά και νοσταλγία, κάθε χρόνο. Η νηστεία, η εγκράτεια, η μετάνοια και η πνευματική χαρμολύπη, είναι βιώματα του ορθοδόξου, που αναρριπίζονται και ανανεώνονται με τον λειτουργικό κύκλο των εορτών του Τριωδίου. Νιώθουμε τις ρίζες της Παραδόσεώς μας να μας τρέφουν και να μας ποτίζουν κατάνυξη και αγιότητα, πιο πολύ μέσα στην περίοδο του Τριωδίου. «Ἐν τῷ Τριῳδίῳ, λέγει ένας νεώτερος ορθόδοξος θεολόγος, σφύζει καὶ σκιρτᾶ τὸ Πνεῦμα τῆς μακραίωνος Παραδόσεως καὶ ζωῆς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας, ὅπερ προβάλλει, εἴτε ἐκ τῆς διδασκαλίας μεγάλων ἐκκλησιαστικών Πατέρων καὶ διδασκάλων, κατοπτριζομένης ποικιλοτρόπως ἐν τῷ περιεχομένῳ τοῦ Τριῳδίου, εἴτε ἐκ τῶν φλογερῶν βιωμάτων καὶ ἐσωτερικῶν ἐμπειριῶν τῶν δημιουργῶν τοῦ λειτουργικοῦ καὶ ἀσματικοῦ πλούτου αὐτοῦ, εἴτε ἐκ τῶν ἀγώνων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας, οἵτινες πληροῦσι τὴν μακραίωνα αὐτῆς ἱστορίαν, καὶ τῶν ὁποίων ἡ ἠχὼ καὶ ὁ ἀντίλαλος ἀκούεται λίαν εύκρινῶς ἐν ταῖς ἑορταῖς καὶ ἱεραῖς ἀκολουθίαις τοῦ Τριῳδίου» (Ε. Θεοδώρου).

Όποιος μελετήσει με προσοχή το Τριώδιο, θα ιδεί με πόση σοφία είναι αρμοσμένη ή όλη αρχιτεκτονική του από τους αγίους Πατέρας. Ίσως δεν θα μπορούσε να βρεθεί καλύτερος δρόμος για τον ορθόδοξο χριστιανό, για να φτάσει στο Πάσχα -όχι σαν απλός και επιπόλαιος διαβάτης του χρόνου, αλλά σαν ευλαβικός προσκυνητής των Παθών και της Αναστάσεως- απ’ το Τριώδιο. Κι αυτός είναι ο λόγος, που η συγκρότησή του υπαγορεύεται από τη γενική αρχή, πως το Τριώδιο αποτελεί μια κλίμακα για τον πιστό, που το τελευταίο σκαλί της μας φέρνει μέσα στη φωτεινή ατμόσφαιρα της λαμπροφόρου Αναστάσεως, του Λυτρωτού μας και Θεού. Ιδού ο σκοπός του Τριωδίου, όπως μας το λέγει ο άγιος Νικηφόρος Κάλλιστος ο Ξανθόπουλος: «Καθὼς νομίζω, σκοπὸν ἔχουσιν οἱ θεῖοι Πατέρες μὲ τὸ βιβλίον τοῦτο τοῦ Τριωδίου, νὰ κάμουν μὲ συντομίαν, ἀνάμνησιν ὅλων τῶν εὐεργεσιῶν, ὁποὺ ἔκαμεν ὁ Θεὸς ἐξ ἀρχῆς εἰς τὸν ἄνθρωπον, ἤτοι, νὰ μᾶς κάμουν νὰ ἐνθυμηθῶμεν πῶς ἐπλάσθημεν ἀπὸ τὸν Θεὸν καὶ πῶς ἐξεβλήθημεν ἀπὸ τὴν τρυφὴν τοῦ Παραδείσου· μὲ τὸ νὰ ἠθετήσαμεν τὴν ἐντολὴν ὁποὺ μᾶς ἐδόθη χάριν γυμνασίας, καὶ άπὸ τὸν φόβον τοῦ ἀρχεκάκου ὄφεως, ἀπερρίφθημεν τῆς θεῖας ἐκείνης τιμῆς, ἐγκρημνισθέντες ἀπὸ τὴν ἔπαρσιν, ὁποὺ ἐφαντάσθημεν νὰ γένωμεν θεοί· καὶ εἴμεθα ἀπερριμένοι ἀπὸ τοῦ Παραδείσου τὰ ἀγαθά, καὶ ἀπὸ τὸν διάβολον ἐξουσιαζόμενοι καὶ φερόμενοι ὡς ἀνδράποδα· καὶ ὅτι ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ, εὐσπλαγχνίᾳ καὶ συμπαθείᾳ κινούμενος, ἐκατέβη ἀπὸ τοὺς Οὐρανούς, καὶ εἰς τὴν καθαρωτάτην μήτραν τῆς Παρθένου εἰσῆλθε, καὶ ἄνθρωπος ἔγινε διὰ τὴν ἰδικήν μας σωτηρίαν, καὶ μὲ τὸ μέσον τῆς ἰδίας του πολιτείας, ἤτοι προηγουμένως μὲ τὸ παράδειγμα τῆς ἄκρας του ταπεινώσεως καὶ τῆς νηστείας καὶ τῆς ἀποχῆς τῶν κακῶν καὶ τῶν ἐπιλοίπων του πράξεων, ἔδειξεν εἰς ὅλους ἡμᾶς τὴν εἰς Οὐρανοὺς ἀνάβασιν. Καὶ νὰ ἐνθυμηθῶμεν προσέτι, ὅτι καὶ ἔπαθεν, ἤτοι ἀπέθανε, καὶ ἀνέστη, καὶ πάλιν εἰς τοὺς Οὐρανοὺς ἀνέβη· καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐξαπέστειλε τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ Μαθηταῖς καὶ Ἀποστόλοις· καὶ ὅτι Υἱὸς Θεοῦ καὶ Θεὸς τέλειος κατὰ πάντα ὑπ᾿ αὐτῶν ἀνεκηρύχθη· καὶ ὅτι αὐτοὶ οἱ θεῖοι Ἀπόστολοι, μεγάλα τε καὶ ἐξαίσια ἐνήργησαν διὰ τῆς Χάριτος τοῦ Παναγίου Πνεύματος· καὶ ὅτι κηρύξαντες εἰς πάντα τὸν κόσμον τὴν ἀληθινὴν Πίστιν, ἐσύναξαν ἀπὸ τὰ πέρατα τῆς Οἰκουμένης τοὺς ἁγίους Πάντας, ἀναπλωρώσαντες τὸν ἄνω Κόσμον· τὸ ὁποῖον ἦτο ἐξ ἀρχῆς ὁ σκοπὸς τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς Θεοῦ. Ὡς ἐν περιλήψει λοιπόν, οὗτος εἶναι ὁ σκοπὸς τοῦ Τριῳδίου… Καὶ ἐπειδὴ οἱ θεῖοι Πατέρες ἠξεύρουσι, πὼς ἡ ταπείνωσις εἶναι ἡ πρώτη ἀρχὴ καὶ πρῶτον μέσον πρὸς σωτηρίαν, καὶ ἐκ τοῦ ἐναντίου πάλιν, ἡ ἀλαζονεία καὶ ὑπερηφάνεια εἶναι μέγιστον ἐμπόδιον πρὸς αὐτὴν καὶ ἐγκρεμισμός, μάλιστα ἂν τύχῃ ἀπὸ ὕψους ἀρετῆς, διὰ τοῦτο ἔταξαν, ἐδῶ εἰς τὸ Τριῳδιον, πρώτην τὴν παραβολὴν τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου».

***

Η περίοδος του Τριωδίου μας καλεί όλους, ν’ αφήσουμε τη ράθυμη κι αμαρτωλή ζωή μας και να αγωνιστούμε τον καλόν αγώνα που μας δείχνει η Εκκλησία μας, τον αγώνα της εγκρατείας, της νηστείας και της μετανοίας, που καθαρίζουν την ψυχή μας και μας πλησιάζουν με τον Χριστό. Και ας μην πει κανείς, πως και δίχως αυτόν τον αγώνα και δίχως αυτές τις αρετές μπορεί να καθαρθεί και να φθάσει «εἰς τὸν καθαρώτατον Χριστόν». Η αγία και πλούσια πείρα τόσων αγίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας, μας δείχνει το δρόμο, τον μόνο ασφαλή δρόμο, που πρέπει ν’ ακολουθήσουμε, με σωματική και πνευματική κάθαρση των παθών μας, για να φτάσουμε με ταπείνωση ως τη δόξα του Νυμφίου. Και πραγματικά, στο Τριώδιο, βλέποντας τον αμαρτωλό Τελώνη να στενάζει, χτυπώντας μετανοημένα το στήθος του· την οσία Μαρία την Αιγυπτία ν’ αγιάζει, ύστερ’ από μια ζωή αμαρτωλότατη· την πόρνη του Ευαγγελίου, να σωφρονεί· τον ληστή δίπλα απ’ τον Χριστό, να θεολογεί· ακούοντας ακόμα τους κατανυκτικούς ύμνος αγίων και εμπνευσμένων υμνογράφων, ο πιστός χριστιανός κατανύγεται, αλλάζει αποφάσεις στο καλύτερο, παίρνει το δρόμο για το εξομολογητήριο, όπου αφήνει τα κρίματα που βάραιναν ως τώρα την ψυχή του, και ύστερα «γεύεται πηγῆς ἀθανάτου» -το «ὡσεὶ κράτιστον μεθύσκον ποτήριον»- το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος Χριστού. Αυτό είναι το Πάσχα, που έχει βάλει προορισμό του για τους πιστούς το Τριώδιο. «Νηστείᾳ τὴν ψυχὴν λαμπρύναντες, λευκανθῶμεν ὑπὲρ χιόνα· καὶ καθαροὶ λοιπόν νυμφίῳ Χριστῷ μετασχεῖν τοῦ Πάσχα τοῦ μυστικοῦ καὶ τῆς λαμπρᾶς καὶ θείας ἀναστάσεως» (Υμνογρ. Β΄ Κυριακής νηστειών).

***

Η μετάνοια όμως αυτή, που το Τριώδιο μας θέτει ν’ αγωνιστούμε, δεν είναι από τα πράγματα που εύκολα κατορθώνονται. Θέλει αγώνα σκληρό, για να κόψει κανείς τα πάθη του, τις συνήθειές του, τις μικρές και τις μεγάλες αμαρτίες του. Χρειάζεται ένας οδυνηρός αγώνας, με ιδρώτα πολύ, με δάκρυ και αίμα, για να ξεριζώσει κανείς από μέσα του, όσα αγκάθια ρίζωσαν και μεγαλώνουν ολοένα κρυφά ή φανερά στο χώρο της καρδιάς του. Γι’ αυτόν τον αγώνα όμως, που το Τριώδιο μας προτρέπει να κάμουμε, ας μην απελπίζεται κανείς, πως άμα τον αναλάβει με ειλικρίνεια, θα μείνει μόνος κι αβοήθητος. Δίπλα του στέκει ο Χριστός, για να τον δυναμώσει και να τον βοηθήσει. Αρκεί να δείξει πραγματική μετάνοια και να περπατήσει τη στράτα του Θεού: «Ἐπιστράφητε πρός με, λέγει ὁ Κύριος, ἐξ ὅλης τῆς καρδίας ὑμῶν, ἐν νηστείᾳ καὶ ἐν κλαυθμῷ καὶ ἐν κοπετῷ· καὶ διαρρήξατε τὰς καρδίας ὑμῶν, καὶ μὴ τὰ ἱμάτια ὑμῶν· καὶ ἐπιστράφητε πρὸς Κύριον τὸν Θεὸν ὑμῶν, ὅτι ἐλεήμων καὶ οἰκτίρμων ἐστί, μακρόθυμος καὶ πολυέλεος, καὶ μετανοῶν ἐπὶ κακίαις ἀνθρώπων» (Ιωήλ β΄, 12-13).

Μπορεί, όλα τα τέκνα της Ορθοδόξου Εκκλησίας, ν’ ανέβουν και φέτος την κλίμακα των αρετών, αρχίζοντας ν’ ακολουθούν πιστά στη ζωή και στο βίο τους, ότι η πείρα των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας μας έχει θησαυρίσει, για τη δική μας πνευματική πρόοδο και σωτηρία, μέσα στο κατανυκτικό Τριώδιο.

Π.Β. Πάσχος, Έρως Ορθοδοξίας, εκδ. Ε΄ Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.