Η Μεταμόρφωση

Γκότσης Χρήστος

Ένα από τα θαύματα του Κυρίου που φανέρωσε την Αγία Τριάδα και έδειξε την κρυμμένη θεότητα του Χριστού και την ουράνια μακαριότητα του ανθρώπου ήταν η Μεταμόρφωση. Γι’ αυτή μιλούν οι τρεις πρώτοι Ευαγγελιστές, ο Ματθαίος, ο Μάρκος και ο Λουκάς, καθώς κι ένας από τους αυτόπτες μαθητές του Κυρίου, ο Πέτρος. Τα όσα λένε ακούγονται στη θεία Λειτουργία της εορτής (6 Αυγούστου) και μας μεταφέρουν στο όρος Θαβώρ, όπου κατά την παράδοση έγινε η Μεταμόρφωση.

«Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ παραλαμβάνει ὁ Ἰησοῦς τὸν Πέτρον, τὸν Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ καὶ ἀναφέρει αὐτοὺς εἰς ὄρος ὑψηλὸν κατ᾿ ἰδίαν· καὶ μετεμορφώθη ἔμπροσθεν αὐτῶν, καὶ ἔλαμψεν τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ὡς ὁ ἥλιος, τὰ δὲ ἱμάτια αὐτοῦ ἐγένετο λευκὰ ὡς τὸ φῶς. Καὶ ἰδοὺ ὤφθησαν αὐτοῖς Μωσῆς καὶ Ἠλίας μετ᾿ αὐτοῦ συλλαλοῦντες… Ἰδοὺ νεφέλη φωτεινὴ ἐπεσκίασεν αὐτούς, καὶ ἰδοὺ φωνὴ ἐκ τῆς νεφέλης λέγουσα· οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα· αὐτοῦ ἀκούετε· Καὶ ἀκούσαντες οἱ μαθηταὶ ἔπεσον ἐπὶ πρόσωπον αὐτῶν καὶ ἐφοβήθησαν σφόδρα» (Από το Ευαγγέλιο της εορτής, Ματθ. 17, 1-6).

Με απλό και ανεπιτήδευτο τρόπο, χωρίς περιττές φράσεις, ο ιερός Ευαγγελιστής αναφέρεται σ’ ένα περιστατικό από τη ζωή του Κυρίου που είδαν με τα μάτια τους τρεις απόστολοι: ο Πέτρος, ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης. Αυτοί ξεχώριζαν και υπερείχαν από τους άλλους στην πίστη, την αφοσίωση και την αγάπη προς τον Κύριο. Όπως λέει ένα τροπάριο της εορτής, «ὁ πρὸ αἰώνων ὑπάρχων Θεὸς Λόγος, ὁ φῶς ὡς ἱμάτιον περιβαλλόμενος, μεταμορφούμενος ἔμπροσθεν, τῶν μαθητῶν σου, ὑπὲρ τὸν ἥλιον Λόγε ἔλαμψας» (Στιχηρό αίνων).

Έλαμψε το Πρόσωπο του Κυρίου από τη λαμπρότητα της απρόσιτης θεϊκής του δόξας και τα ενδύματά του έγιναν λευκά ως το φως. Δύο εξέχοντα πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης, ο μέγας Μωυσής και ο ζηλωτής Ηλίας, εμφανίστηκαν εκείνη τη στιγμή της θεϊκής λαμπρότητας. Συνομιλούσαν με τον Κύριο για τα μέλλοντα να συμβούν σ’ αυτόν, δηλαδή για το λυτρωτικό του θάνατο που έμελλε να πραγματοποιηθεί στην Ιερουσαλήμ. Το σωτήριο ερχομό του Χριστού είχαν προαναγγείλει ο Μωυσής και οι προφήτες με τύπους, εικόνες και προφητείες.

Ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, που πολλά πήρε η ακολουθία της Μεταμόρφωσης από τη σχετική ομιλία του, εξηγεί γιατί ο Κύριος διάλεξε αυτές τις δύο προσωπικότητες της Παλαιάς Διαθήκης για να τον πλαισιώσουν την ώρα της Μεταμόρφωσης. Πρώτο, αντιπροσώπευαν το νόμο και τους προφήτες. Δεύτερο, και οι δύο είχαν απολαύσει μια μυστική θέα του Θεού, ο ένας στο όρος Σινά και ο άλλος στο όρος Καρμήλιο. Τρίτο, ο Μωυσής αντιπροσώπευε τους νεκρούς, ενώ ο Ηλίας, που αναλήφθηκε στον ουρανό πάνω σε πύρινο άρμα, αντιπροσώπευε τους ζωντανούς. «ἵνα μάθωσιν, ὅτι καὶ θανάτου καὶ ζωῆς ἐξουσίαν ἔχει, καὶ τῶν ἄνῳ καὶ κάτω κρατεῖ» (ΕΠΕ 11, 248-250). Αυτά λένε και τα τροπάρια της εορτής, ὅπως· «Συλλαλοῦντες δὲ τῷ Χριστῷ Μωϋσῆς καὶ Ἠλίας ἐδείκνυον, ὅτι ζώντων καὶ νεκρῶν κυριεύει…» (β΄ στιχηρό του εσπερινού).

Η παρουσία του Μωυσή και του Ηλία στη Μεταμόρφωση υπογράμμισε επιπλέον την ενότητα Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Το Χριστό που με τύπους, σύμβολα και προφητείες προανάγγειλε η πρώτη, τον παρουσίασε να κηρύσσει και να θαυματουργεί η δεύτερη. Όπως λέει πάλι ο ιερός Χρυσόστομος, «δύο Διαθῆκαι καὶ δύο παιδίσκαι καὶ δύο ἀδελφαὶ τὸν ἕνα Δεσπότην δορυφοροῦσι· Κύριος παρὰ προφήταις καταγγέλεται· Χριστὸς ἐν Καινῇ κηρύσσεται»(PG 50, 796).

Κατά τη Μεταμόρφωση έχουμε και την εμφάνιση της Αγίας Τριάδος. Ο Πατέρας που ονομάζει τον Κύριο Υιό του αγαπητό, ο Θεάνθρωπος Κύριος που μεταμορφώνεται και το Άγιο Πνεύμα που λάμπει μαζί με τον Κύριο σαν νεφέλη φωτεινή. Η τελευταία δηλώνεται μ’ ένα τετράγωνο ή άλλο γεωμετρικό σχήμα που γράφεται στη «δόξα», του Χριστού. Αυτή την τριαδική φανέρωση την επισημαίνει το τροπάριο· «σήμερον ἐν Θαβὼρ τῷ ὄρει, μυστικῶς τῆς Τριάδος τὸν τύπον ὑποδείκνυσι (ο Χριστός)» (γ΄ τροπάριο της λιτής).

Και τώρα το ερώτημα: πώς είδαν το θαυμαστό γεγονός της Μεταμόρφωσης οι τρεις μαθητές; Την απάντηση δίνει το κοντάκιο της εορτής «Ἐπὶ τοῦ ὄρους μετεμορφώθης, καὶ ὡς ἐχώρουν οἱ Μαθηταί σου τὴν δόξαν σου, Χριστὲ ὁ Θεός, ἐθεάσαντο· ἵνα ὅταν σε ἴδωσι σταυρούμενον, τὸ μὲν πάθος νοήσωσιν ἑκούσιον, τῷ δὲ κόσμῳ κηρύξωσιν, ὅτι σὺ ὑπάρχεις ἀληθῶς, τοῦ Πατρὸς τὸ ἀπαύγασμα».

Ο ύμνος αυτός της Εκκλησίας μας συμπληρώνει με σύντομο και επιγραμματικό τρόπο όσα οι ιεροί Ευαγγελιστές εξιστορούν για τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Μας λέει, πρώτο, πως οι μαθητές είδαν τη θεϊκή δόξα του Κυρίου «ὡς ἐχώρουν», δηλαδή «καθὼς ἠδύναντο», για να μεταχειριστούμε τη φράση του απολυτικίου της εορτής. Δεν ήταν δυνατό να δουν οι απόστολοι, αφού ήταν άνθρωποι, ολόκληρη τη θεϊκή λαμπρότητα του Κυρίου. Αν αυτό γινόταν θα πέθαιναν· «τὸ δὲ καὶ φειδόμενος, μήπως σὺν τῇ ὁράσει καὶ τὸ ζῆν ἀπολέσωσιν» (γ΄ στιχηρό της λιτής).

Δεύτερο, μαθαίνουμε από το κοντάκιο, καθώς και από άλλους ύμνους της εορτής, το σκοπό της Μεταμόρφωσης. Ο Κύριος δηλαδή μεταμορφώθηκε, για να εννοήσουν οι μαθητές, όταν θα τον δουν στο Σταυρό, πως το Πάθος του ήταν εκούσιο, με τη θέλησή του. Έτσι γεμάτοι πίστη και βεβαιότητα θα σάλπιζαν και θα βροντοφωνούσαν στον κόσμο τη θεότητά του. Έπρεπε, όπως λέει ένας ύμνος της εορτής, «να ίδουν τα θαυμάσια του Κυρίου, δια να μη δειλιάσουν εμπρός εις τα παθήματά του» και «ἵνα θεωρήσαντες τὰ θαυμάσιά σου, μὴ δειλιάσωσι τὰ παθήματά σου» (α΄ στιχηρό του εσπερινού).

Δεν είναι άσκοπο να επαναλάβουμε εδώ, ότι οι ύμνοι της Εκκλησίας μας συνοψίζουν τις αλήθειες της πίστεως, όπως τις μαρτυρεί η Αγία Γραφή και τις αναπτύσσουν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Έτσι συμπληρώνουν την Αγία Γραφή, γιατί στους στίχους τους, τους ποιητικούς βέβαια, φυλάγεται η ιερή μας παράδοση.

Τα όσα παραπάνω ειπώθηκαν, ήταν απαραίτητα για να εννοήσουμε τη βυζαντινή εικόνα της Μεταμορφώσεως, η οποία είναι πιστή απεικόνιση των όσων οι ιεροί Ευαγγελιστές αναφέρουν.

Περιγραφή της εικόνας

«Τὸ ὄρος Θαβὼρ τρικόρυφον. Ἐπάνω εἰς τὴν ὑψηλοτέραν κορυφήν του, εἰς τὸ μέσον τῆς εἰκόνος ἵσταται ὁ Κύριος ὄρθιος καὶ κατ᾽ ἐνώπιον, ἐντὸς φωτεινῆς δόξης ὁποὺ παριστάνεται μὲ φωτοειδῆ κύκλον, μέσα εἰς τὸν ὁποῖον εἶναι γραμμένον ροδόχρουν τετράγωνον. (Στην εικόνα μας έχουμε δύο τετράγωνα, συμβολικά των δύο άλλων προσώπων της Αγίας Τριάδος). Τὰ ἱμάτια αὐτοῦ εἶναι λευκὰ μέ ἐλαφρὰς ἀποχρώσεις. Διὰ τῆς δεξιᾶς εὐλογεῖ, καὶ εἰς τὴν ἀριστερὰν κρατεῖ εἰλητάριον…

»Μὲ ὅλον ὁποὺ εἰς τὴν Μεταμόρφωσιν ἐφανερώθη ἡ Θεϊκή ἐξουσία Του, ἐν τούτοις καὶ εἰς τὴν εἰκόνα ταύτην παρίσταται, ὡς πάντοτε, μὲ ταπεινόν σχῆμα.

»Ἐκ δεξιῶν εἰκονίζεται ὁ προφήτης Ἠλίας καὶ ἐξ ἀριστερῶν ὁ προφήτης Μωϋσῆς ἢ καὶ τἀνάπαλιν, ἱστάμενοι ἐπάνω εἰς δύο… κορυφὰς καὶ προσκλίνοντες μὲ σεβασμόν, ὁ μὲν Ἠλίας συνομιλῶν μετὰ τοῦ Χριστοῦ, ὁ δὲ Μωϋσῆς κρατῶν τὰς πλάκας τοῦ Νόμου.

»Ὑποκάτωθεν αὐτῶν, ἐν μέσῳ βράχων, κατάκεινται χαμαὶ οἱ τρεῖς μαθηταί, Πέτρος, Ἰάκωβος καὶ Ἰωάννης, εἰς βιαίας στάσεις, ὁ μὲν Πέτρος καλύπτων τὸ πρόσωπον ἐκ τοῦ θάμβους καὶ κράζων πρὸς τὸν Χριστόν, ὁ δὲ Ἰωάννης πρηνής, ὁ δὲ Ἰάκωβος ἀνεστραμμένος καὶ οἱονεὶ ἐκσφενδονισθεὶς ὑπὸ ὑπερφυοῦς δυνάμεως. Ἐπί τῶν προσώπων αὐτῶν εἶναι ἀποτυπωμένος ὁ τρόμος καὶ ἡ ἔκστασις. Ταῦτα δέ, κατὰ τὰ ἐν τῷ ἱερῷ Εὐαγγελίῳ ἱστορούμενα· «Καὶ ἀκούσαντες οἱ μαθηταὶ ἔπεσον ἐπὶ τὸ πρόσωπον αὐτῶν και ἐφοβήθησαν σφόδρα» (Ματθ. ιζ΄, 6), ὡς ἐπίσης καὶ κατὰ τὰ ψαλλόμενα κατὰ τὴν ἑορτὴν τῆς Μεταμορφώσεως τροπάρια ὁποὺ λέγουν· «οἵτινες τὴν ἀκτῖνα τοῦ προσώπου σου μὴ φέροντες καὶ τὴν λαμπρότητα τῶν χιτώνων σοῦ ἐπὶ πρόσωπον εἰς γῆν κατεβαρύνοντο», καθὼς καὶ τὰ ἀκόλουθα· «οἱ μαθηταί σου, Λόγε, ἔρριψαν ἑαυτοὺς ἐν τῷ ἐδάφει τῆς γῆς, μὴ φέροντες ὁρᾶν τὴν ἀθέατον μορφήν».

»Εἰς πολλὰς εἰκόνας τῆς Μεταμορφώσεως, ὅταν ὑπάρχῃ πολὺς τοῖχος διὰ νὰ σκεπασθῇ ἀπό τὴν τοιχογραφίαν, ζωγραφίζονται ὄπισθεν τοῦ βουνοῦ, ἀπὸ τὸ ἕνα μὲν μέρος ὁ Χριστὸς ὁποὺ ἀναβαίνει εἰς τὸ ὄρος μαζὶ μὲ τοὺς τρεῖς μαθητές του, καὶ πάλιν ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ βουνοῦ παριστάνονται οἱ ἴδιοι ὁποὺ κατεβαίνουν, καὶ ὁ Χριστὸς τοὺς εὐλογεῖ, λέγοντάς των νὰ μὴν εἴπουν εἰς κανέναν αὐτὰ ὁποὺ εἶδαν, ὅπως ἱστοροῦνται εἰς τὸ ἅγιον Εὐαγγέλιον…» (Φ. Κόντογλου).

H σημασία της εικόνας για τον πιστό

Όπως κάθε βυζαντινή εικόνα, έτσι και η εικόνα της Μεταμορφώσεως γίνεται αφορμή ιερών στοχασμών για τον πιστό που τη βλέπει και την ασπάζεται. Σ’ αυτό βοηθούν και τα τροπάρια της εορτής. Τονίζεται σ’ αυτά, εκτός από τη φανέρωση της Αγίας Τριάδος και τη δόξα του Χριστού, η δόξα των πιστών στη βασιλεία των ουρανών. Πρώτο, μιλούν πώς ήταν ο άνθρωπος στον Παράδεισο προτού αμαρτήσει. Το «αρχέτυπο αυτό «κάλλος» το έδειξε με τη Μεταμόρφωσή του ο Χριστός, που χρημάτισε Θεός και άνθρωπος. Δεύτερο, τα τροπάρια αναφέρουν, εκτός από την αρχική, και την τελική κατάσταση, την ένδοξη, του ανθρώπου. «Τὴν τῶν βροτῶν ἐναλλαγήν, τὴν μετὰ δόξης σου Σωτήρ, ἐν τῇ δευτέρᾳ καὶ φρικτῇ, τῆς σῆς ἐλεύσεως δεικνύς, ἐπὶ τοῦ ὄρους Θαβὼρ μετεμορφώθης» (α΄ κάθισμα του όρθρου).

Για να απολαύσουμε όμως την ευτυχία του ουρανού, πρέπει να στολιστούμε από τις αρετές, γιατί «οἱ τῷ ὕψει τῶν ἀρετῶν διαπρέψαντες, καὶ τῆς ἐνθέου δόξης ἀξιωθήσονται» (γ΄ στιχηρό του εσπερινού).

Το κοντάκιο της Μεταμορφώσεως διαβάζεται καθημερινά στην Εκκλησία όταν λέγονται οι «Ώρες». Γίνεται αυτό, «ἐπειδὴ ἡ ἑορτὴ αὕτη τῆς Μεταμορφώσεως εἶναι ἑορτή τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, διότι καθὼς οἱ Ἀπόστολοι ἑώρων τὴν δόξαν τοῦ Χριστοῦ, οὕτω καὶ οἱ μακάριοι ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι θὰ βλέπωσι τὴν αὐτὴν δόξαν τοῦ Χριστοῦ» (Νικοδήμου Αγιορείτου, Συναξαριστής, τόμ. Β΄, σ. 302). Ανάδειξέ μας, Κύριε, κληρονόμους της ατελεύτητης βασιλείας σου!

Γκότσης Χρήστος, Ο μυστικός κόσμος των βυζαντινών εικόνων, Τόμος πρώτος, 2η έκδ., Αθήνα, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1995