Τα ελέη του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού
Του Σεβ. Μητροπολίτου Καισαριανής, Βύρωνος και Υμηττού κ. Δανιήλ
«Τὸν Σταυρόν Σου προσκυνοῦμεν Δέσποτα καὶ τὴν Ἁγίαν Σου Ἀνάστασιν ὑμνοῦμεν καὶ δοξάζομεν».
1ον Τό γεγονός τῆς Ὑψώσεως
Τὸ ἔτος 628 μ.Χ. ὁ αὐτοκράτορας τῆς Κωνσταντινουπόλεως Ἡράκλειος, ἀφοῦ κατατρόπωσε τοὺς Πέρσες, οἱ ὁποῖοι πρὶν ἀπὸ δεκατέσσερα ἔτη τὸ 614 μ.Χ., ἀφοῦ κατέλαβαν μὲ ἐχθρικὴ καὶ καταστροφικὴ ἐπιδρομὴ τὴν Παλαιστίνη, εἶχαν ἀφαρπάσει τὸ εὑρισκόμενο στὰ Ἱεροσόλυμα μέρος τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ἐπανέκτησε αὐτὸ καὶ τὴν 14η Σεπτεμβρίου ἀνυπόδητος καὶ πενιχρὰ ντυμένος καὶ φέροντας στὸν ὤμο τὸ Τίμιο Ξύλο ἀνῆλθε λιτανευτικῶς στὸν Ναὸ τῆς Ἀναστάσεως.
Παραλαβών τὸν Τίμιο Σταυρὸ ὁ Πατριάρχης Ζαχαρίας ὕψωσε αὐτὸν πανηγυρικῶς, Κλήρου καὶ Λαοῦ ψάλλοντος «Σῶσον Κύριε τὸν λαόν Σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν Σου……..».
Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς αὐτῆς ἡ Ὕψωση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ κατέστη ἐπισημότατη ἑορτὴ σ’ ὅλη τὴν Ἐκκλησία ἀπὸ τὴν Ἀνατολὴ ὡς τὴ Δύση ποὺ εἰσήχθη ἀπὸ τὸν Ρώμης Ὀνώριο, φέρουσα τὰ ἴσα πρὸς τὴν Ἁγία καὶ Μεγάλη Παρασκευὴ τιμωμένη δ’ αὐστηρᾶς νηστείας (ξηροφαγίας δηλαδὴ ὠμὰ λαχανικὰ καὶ φροῦτα) καὶ ἀργίας.
********************
2ον Ἡ σταύρωση
Ὁ Τίμιος Σταυρὸς καταλαμβάνει ὅλως ἐξέχουσα θέση στὴν πίστη, στήν θεολογία καὶ στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μας, ἐπειδή ἀπὸ τότε ποὺ ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστὸς ἔπαθε καὶ πέθανε πάνω στὸν σταυρὸ ὁ Σταυρὸς ὑπενθυμίζει τὴν ἑκούσια θυσία Του καί προεικονίζει τὴν δόξα τῆς Ἀναστάσεώς Του, συνδυάζοντας τὴν φιλανθρωπία καὶ τὴν ἐξουσία τοῦ ἐναθρωπήσαντος Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ.
Ἡ ἀπόφαση νὰ καταδικασθεῖ στὸν διὰ Σταυροῦ θάνατο ἦταν σκληρή καὶ ἀπεδείκνυε περιτράνως τήν ἀγνωμοσύνη τῶν Ἰουδαίων πρὸς πρὸς τὸν Κύριο, ὁ ὁποῖος μέ πολλούς καί ποικίλους τρόπους τούς εἶχε εὐεργετήσει.
Ἡ ποινὴ αὐτὴ ἐθεωρεῖτο ἐξευτελιστικὴ καὶ συνοδευόταν ἀπὸ ἄλλες ὑποτιμητικὲς καί ταπεινωτικές σὲ βάρος τοῦ καταδικασθέντος ἐνέργειες.
Αὐτοὶ ποὺ σήκωναν τὸν σταυρὸ τους καὶ ἐβάδιζαν γιὰ νὰ σταυρωθοῦν ὑβρίζοντο καὶ ἐπτύοντο ἀπὸ τὸ πλῆθος.
Ἡ πρὸς τὸν τόπο τῆς σταυρώσεως πορεία τους ἦταν ὀδυνηρή, διότι ὁ καταδικασμένος στὸν διά σταυροῦ θάνατο ἄκουε πλεῖστες ὅσες ὕβρεις καὶ ἐδέρετο ἄνευ οἴκτου.
Στὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου καὶ κατὰ τὴν τελευταία φάση τοῦ βασανισμοῦ του φρικτοὶ πόνοι καὶ συνεχὴς αἱμορραγία ἀποτελοῦσαν τὸν τελευταῖο σύντροφο τῆς ζωῆς τοῦ μελλοθανάτου καὶ τὴν ἀπαρχὴ τοῦ θανάτου.
Κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ρωμαϊκῆς κυριαρχίας τὰ χέρια τῶν καταδικασμένων ἁπλώνονταν πρὸς τὰ πλάγια σὲ θέση ἐκτάσεως καὶ ἤ προσδένονταν ἢ καρφώνονταν στὸ ὁριζόντιο ξύλο, τοῦ σταυροῦ.
Τὰ χέρια τοῦ Κυρίου καρφώθηκαν στὸ ξύλο, ὅπως μαρτυροῦν τὰ καρφιὰ καὶ οἱ τρύπες ποὺ εἶχε στὰ χέρια Του καὶ τὰ πόδια Του ὁ Κύριός μας.
Ὁ Κύριος καὶ ἀπὸ τοῦ Σταυροῦ δίδαξε ἔργῳ καὶ λόγῳ. Ἔργῳ μὲν, διότι ἑκουσίως ὑπέστη τὸ φρικτὸ ἐκεῖνο μαρτύριο γιὰ τὴν σωτηρία τῶν ψυχῶν μας, λόγῳ δέ, μὲ ὅσα εἶπε ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ.
Ἡ σταύρωση τοῦ Χριστοῦ, ποὺ ἦταν ὁμοία κατὰ τὰ ἐξωτερικὰ δεδομένα μὲ ἄλλες, ἀποτελεῖ μοναδικὸ καὶ ἀνεπανάληπτο γεγονὸς ἐντελῶς διαφορετικὸ ὅμως ἀπὸ τὰ ὅμοιά του ἕνεκα τῶν ἀποτελεσμάτων ποὺ ἔφερε γιὰ τὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων ποὺ ἐπεκτείνονται στὴν αἰωνιότητα.
Ἡ σταύρωση τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀποτελεῖ γιὰ τοὺς πιστοὺς πηγὴ σωτηρίας, ἀφορμὴ ἐμπνεύσεως στὴ ζωή τους καί πρότυπο ἀγῶνος γιὰ τὴν πνευματικὴ ἀπελευθέρωσή τους ἀπὸ τὰ πάθη.
Τήν παγκόσμια σημασία τῆς σταυρικῆς θυσίας γιὰ τὴν ζωὴ ὅλων τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τοῦ Ἀδὰμ ἕως καί αὐτῶν πού θὰ ζήσουν κατὰ τὶς ἔσχατες ἡμέρες καὶ τὸν σύμπαντα κόσμο ἀναλύουν τὰ ἱερὰ κείμενα τῶν ἁγίων Ἀποστόλων καὶ Μαθητῶν τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ ἀναπτύσσεται ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία.
********************
3ον Ἡ περὶ τοῦ Σταυροῦ διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας
Ὁ Σταυρὸς τοῦ Κυρίου μας ἐνέπνευσε πλουσίως τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, τὴν ὑμνογραφία τῆς ὀρθοδόξου λατρείας, τὴν ὀρθόδοξη πνευματικότητα, τὴν λαϊκὴ εὐσέβεια, ἀλλὰ καὶ τὴν τέχνη.
Διασώζονται πολλοὶ αὐτοτελεῖς λόγοι καὶ ὕμνοι μὲ θέμα τὸν Σταυρό. Γιὰ τὸν Σταυρὸ ἐπίσης παρατίθενται καὶ πολλὲς ἱστορικὲς πληροφορίες ὡς καὶ μεγάλο πλῆθος ἀμέσων καὶ ἐμμέσων ἀναφορῶν κατὰ τὴν πραγμάτευση ἄλλων ζητημάτων σέ λόγους τῶν ἁγίων Πατέρων.
Ἀνθολογοῦμε ἀπὸ τὰ πατερικὰ κείμενα καὶ παραθέτουμε τὰ ἐν συνέχεια ἀποσπάσματα:
α) Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, στὸν λόγο του «Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ κοιμητηρίου καὶ εἰς τὸν σταυρὸν τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Θεοῦ» (Migne Ε.Π. 49 393-398) λέγει, ὅτι ὁ Σταυρὸς τυγχάνει «τὸ τοῦ Πατρὸς θέλημα, ἡ τοῦ Μονογενοῦς δόξα, τὸ τοῦ Πνεύματος ἀγαλλίαμα, ὁ τῶν Ἀγγέλων κόσμος, τῆς Ἐκκλησίας ἡ ἀσφάλεια, τὸ καύχημα τοῦ Παύλου».
Ὁμιλώντας ἐξ ἀφορμῆς τῆς Μεγάλης Πέμπτης ἔλεγε: «Σήμερον ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐν σταυρῷ καὶ ἡμεῖς ἑορτὴν ἄγομεν, ἵνα μάθῃς ὅτι ὁ Σταυρὸς ἑορτὴ καὶ πανήγυρις πνευματική. Πρότερον γὰρ ὁ σταυρὸς ὄνομα καταδίκης ἦν, νῦν δὲ πρᾶγμα τιμῆς γέγονε».
Θαυμάζει τὶς ρέουσες ἀπὸ τοῦ Σταυροῦ χάριτες καὶ δικαίως «Τὶ γὰρ οὐκ εἰσήγαγεν ὁ σταυρός;
Τὸν περὶ ἀθανασίας ψυχῆς λόγον, τὸν περὶ ἀναστάσεως τῶν σωμάτων, τὸν περὶ ὑπεροψίας τῶν παρόντων, τὸν περὶ ἐπιθυμίας τῶν μελλόντων….. Ἄγγελους τοὺς ἀνθρώπους ἐποίησεν».
Ὁ ἱερὸς Πατέρας στὸν λόγο του «ὅτι ἐστὶ Θεός ὁ Χριστὸς» (Migne Ε.Π. 48, 826) πληροφορεῖ περὶ τοῦ σεβασμοῦ στὸ Τίμιο Ξύλο τοῦ Σταυροῦ τοῦ Κυρίου.
«Αὐτὸ τὸ ξύλον…… ἔνθα τὸ ἅγιον ἐτάθη σῶμα καὶ ἀνεσκολοπίσθη, πῶς ἔστι περιμάχητον ἅπασιν; Καὶ μικρὸν τι λαμβάνοντες ἐξ ἐκείνου πολλοὶ καὶ χρυσῷ κατακλείοντες καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες τῶν τραχήλων ἑξαρτοῦσι τῶν ἑαυτῶν καλλωπιζόμενοι».
β) Ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ μέγας, Ἀρχιεπίσκοπος Ἀλεξανδρείας τῆς Αἰγύπτου, θαυμάζει τὸ σχέδιο τοῦ Θεοῦ, ποὺ διὰ τοῦ Σταυροῦ ὁδηγεῖ τοὺς πιστοὺς στὴν σωτηρία καὶ κατατροπώνει τὸ ἔργο τοῦ διαβόλου: «Ὦ θείας ἀληθῶς σοφίας καὶ μηχανῆς οὐρανίου!
Σταυρὸς ἐπήγνυτο καὶ εἰδωλολατρία κατεστρέφετο. Σταυρὸς ἐγείρετο καὶ διαβολικὴ δυναστεία κατεδικάζετο» (Migne Ε.Π. 28, 1056).
«Ὁ σταυρὸς τοῦ Κυρίου ἀγγέλους συνῆψε τοῖς ἀνθρώποις καὶ μεσίτης φιλίας αὐτῶν γέγονεν» (Migne Ε.Π. 28 245).
γ) Ὁ ἅγιος Σωφρόνιος, Πατριάρχης Ἱεροσολύμων, στὸν λόγο του «εἰς τὴν ὕψωσιν τοῦ τίμιου σταυροῦ καὶ εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν» (Migne Ε.Π. 87, 3301-3309) χαρακτηρίζει τὸν σταυρὸ ὡς ὅπλο λέγοντας:
«Πολλοῖς καὶ διαφόροις ὅπλοις ὁ γεγυμνασμένος ὀχυροῦται στρατιώτης, ἡνίκα κατὰ τῆς βαρβαρικῆς φάλαγγος τὴν πολεμικὴν ἐγείρει μάχην……..
Ὁ δὲ πιστὸς καὶ φιλόχριστος ἄνθρωπος κατόπιν τοῦ ἐπουρανίου βασιλέως βαίνειν ἐθέλων τῇ ψυχικῇ διάθεσει μιᾷ καὶ τῇ αὐτῇ στρατιωτικῇ φαρέτρᾳ ἅπαν τὸ τῶν δαιμόνων ἰσχύει καταργήσας στίφος…
Ὦ τοῦ σταυροῦ παντότροπος ἐνέργεια».
δ) Ἡ πατερικὴ γλῶσσα μὲ παλμό, ρυθμό, πάθος καὶ πλοῦτο νοημάτων ὑμνεῖ τὸν Σταυρό. Ὁ ἅγιος Ἀνδρέας ἐπίσκοπος Κρήτης ὁμιλώντας κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ πανηγυρίζει ἐξαίροντας τὶς ἐνέργειες τοῦ Τιμίου Σταυροῦ ὡς ἑξῆς:
«Σταυρὸς χριστιανῶν ἐλπίς, ἐπεγνωσμένων σωτήρ, παθῶν ἐλατήρ, ὑγείας δοτήρ, νενεκρωμένων ζωή, εὐσέβειας πρόγραμμα, βλασφημίας φίμωτρον. Σταυρὸς ὅπλον κατ’ ἐχθρῶν, σκῆπτρον βασιλείας, διάδημα κάλλους, τύπος ἄγραφος, ράβδος δυνάμεως, ἔρεισμα πίστεως, βακτηρία γήρους, ὁδηγὸς τυφλῶν, φῶς τῶν ἐν σκότει, παιδευτής ἀφρόνων, διδάσκαλος νηπίων, ἁμαρτίας ἀναίρεσις, μετανοίας ἔνδειξις, δικαιοσύνης ὑπογραφεύς. Σταυρὸς κλίμαξ εἰς οὐρανὸν ἄγουσα, ὁδὸς πρὸς ἀρετὴν ὁδηγοῦσα, ζωῆς πρόξενος, θανάτου λύσις, φθορᾶς ἀλλοτρίωσις, πυρὸς σβεστήριον, πρός Θεὸν παρρησία, κλείς οὐρανῶν βασιλείας . Σταυρὸς φύλαξ ἐν νυκτί, ἐν ἡμέρᾳ πύργος , ἐν σκότει χειραγωγός, ἐν εὐθυμίᾳ χαλινός, ἐν ἀθυμίᾳ ψυχαγωγὸς, διαλλακτήριος, ἱκέσιος, φίλιος, συνήγορος, προασπιστής, ἐπίκουρος».
Συνεχίζει μὲ τὸν ἴδιο παλμὸ χρησιμοποιώντας πλῆθος εἰκόνων καὶ ἐκφράσεων γιά νὰ προβάλλει τὴν σημασία, τήν δύναμη, τὴν ἀξία καὶ τὴν ἐνέργεια τοῦ Σταυροῦ (Migne 97, 1020-1021).
ε) Ὁ Σταυρὸς ἀπὸ τὸν ἅγιο Γερμανό, τόν Α΄ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, στόν λόγο του «εἰς τὴν προσκύνησιν τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ ἐν τῷ καιρῶ τῷ μεσονηστίμῳ» (Migne Ε.Π. 98, 221-244) χαρακτηρίζεται ὡς «ὑπακοῆς ξύλον, διότι ὁ Ἰησοῦς γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν ἑκουσίως, ὑπακούων εἰς τὸ θέλημα τοῦ Πατέρα Του», «κατὰ Χριστὸν ὁδὸς» πού «ἀναφορεῖ ἐπὶ τὸν σταυρόν».
στ) Ὁ Σταυρὸς ὀνομάζεται ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γερμανὸ τὸν Β΄ καὶ «θυσιαστήριον».
«Ἐν αὐτῶ γὰρ ἐτύθη ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου… Μεῖζον… ἐνταῦθα τὸ δῶρον τοῦ θυσιαστηρίου καὶ ὑπὸ τοῦ δώρου τὸ θυσιαστήριον ἁγιάζεται».
«Τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Πατρὸς Ὁμιλία εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ τιμίου σταυροῦ καὶ κατὰ Βογομίλων» (Migne Ε.Π. 140, 621-643).
Κατὰ τὸν ἴδιο ἅγιο Πατέρα «μιμεῖται τὸν Χριστὸν ὁ καθηλώσας τῷ θείῳ σταυρῷ τὰς σάρκας καὶ τῷ κόσμῳ σταυρωθείς καὶ ἀπονεκρωθείς».
«Ὁμιλία τῇ Τρίτῃ Κυριακῇ τῶν νηστειῶν καὶ εἰς τὸν ζωοποιὸν σταυρὸν» (Migne Ε.Π. 140, 644-657).
ζ) Ἐγκωμιάζει μὲ ἐξόχους χαρακτηρισμοὺς τὸν Τίμιο Σταυρὸ καὶ ὁ Πρεσβύτερος Πανταλέων στὸν λόγο του «εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ» (Migne E.Π. 98, 1265-1269) πανηγυρίζων ὡς ἑξῆς:
«Σταυρὸς δένδρον ἐστὶ ἀθανασίας, φυτὸν ἀφθαρσίας, ρίζα δικαιοσύνης, σωφροσύνης βλάστημα, παρθενίας ἄνθος. Σταυρός, ἀνδρείας ὅπλον, ἐγκρατείας στήριγμα, θεμέλιο πίστεως, εὐσέβειας ὑποβάθρα, θεογνωσίας φωτισμός…., ἐξορίας ἀνάκλησις, αἰχμαλώτων λύτρωσις, πλανωμένων ἐπιστροφή, πιπτόντων ἀνάστασις, σῳζομένων δύναμις, προκοπὴ δικαίων, παρρησία ὁσίων, προφητῶν ἀγαλλίαμα, κήρυγμα καὶ τρόπαιον ἀποστόλων… βραβεῖον εἰρήνης… ἀρραβὼν υἱοθεσίας… καὶ τὸ δὴ θειότερον, ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς περὶ ἡμᾶς σύμβολον μεγίστον».
η) Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, διαπίστωσε, ὅτι «οὐδεὶς ποτὲ κατηλλάγη τῷ Θεῶ χωρὶς τῆς τοῦ σταυροῦ δυνάμεως».
Κατὰ τὸν αὐτὸν τῆς Ὀρθοδοξίας στῦλον καὶ φωστῆρα «οὐ μόνον ὁ λόγος ὁ τοῦ σταυροῦ καί τὸ μυστήριον, ἀλλὰ καὶ ὁ τύπος θεῖος καὶ προσκυνητός, σφραγὶς ὤν ἱερὰ καὶ αἰδέσιμος, ἁγιαστικὴ καί τελεστικὴ τῶν ἐκ Θεοῦ τῷ γένει τῶν ἀνθρώπων ὑπουργημένων ὑπερφυῶν καὶ ἀπορρήτων ἀγαθῶν».
«Ὁμιλία εἰς τὸν τίμιον σταυρὸν» (Migne Ε.Π. 151,124-146).
θ) Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης, ἡ ποικίλη μοῦσα τῆς Ἐκκλησίας θεωρεῖ «τὴν σφραγίδα καὶ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ τῶν κακῶν ἀλεξιτήριον» (Migne Ε.Π. 45,412).
Ὁ ἴδιος ἅγιος Πατέρας μᾶς πληροφορεῖ γιὰ τὴν ἀξία τοῦ συμβόλου τοῦ σταυροῦ ὡς καὶ τῆς συνηθείας νὰ θεωρεῖται ὡς «φυλακτόν» τεμάχιο ἱεροῦ ξύλου προερχομένου ἀπὸ τὸν Τίμιο Σταυρὸ τοῦ Σωτήρα.
ι) Κατὰ τὸν ἅγιο Ἐπιφάνιο, ἐπίσκοπο Κωνσταντίας τῆς Κύπρου, ἡ ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ ἐσταυρωμένου Ἰησοῦ εἶναι δυνατὸν νὰ προκαλέσει «ἀθέτησιν πάσης φαρμακείας» (Migne Ε.Π. 41,428).
********************
4ον Οἱ ἐχθροί του Σταυροῦ
Τὴν χάρη ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸν Σταυρὸ προερχόμενη δὲν δύνανται νὰ οἰκειωθοῦν οἱ ἐχθροί του Σταυροῦ, τὴν κατάσταση τῶν ὁποίων θρηνεῖ μετὰ πάθους ὁ ἀπόστολος Παῦλος ὡς ἑξῆς: «Κλαίων λέγω, τοὺς ἐχθρούς τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ ὧν τὸ τέλος ἀπώλεια, ὧν ὁ θεὸς ἡ κοιλία καὶ ἡ δόξα ἐν τῷ αἰσχύνῃ αὐτῶν, οἱ τὰ ἐπίγεια φρονοῦντες» (πρὸς Φιλιππησίσις γ΄ 18).
Ἐνῶ ἀντιστρόφως προσωπικῶς ὁ ἴδιος καυχᾶται μόνον «ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ» (πρὸς Γαλάτες στ΄ 14).
Δεδομένο τυγχάνει γι’ αὐτὸν τὸ ὅτι «ὁ λόγος ὁ τοῦ σταυροῦ τοῖς μὲν ἀπολλυμένοις μωρία ἐστί τοῖς δὲ σωζομένους….. δύναμις Θεοῦ ἐστι» (πρὸς Κορινθίους α΄ 17,18).
«Ἡ ἀήττητος καὶ ἀκατάλυτος καὶ θεία δύναμις
τοῦ τιμίου καί ζωοποιοῦ σταυροῦ
μὴ ἐγκαταλίπῃς ἡμᾶς τοὺς ἁμαρτωλοὺς».
Του Σεβ. Μητροπολίτου Καισαριανής, Βύρωνος και Υμηττού κ. Δανιήλ
«Τὸν Σταυρόν Σου προσκυνοῦμεν Δέσποτα καὶ τὴν Ἁγίαν Σου Ἀνάστασιν ὑμνοῦμεν καὶ δοξάζομεν».
1ον Τό γεγονός τῆς Ὑψώσεως
Τὸ ἔτος 628 μ.Χ. ὁ αὐτοκράτορας τῆς Κωνσταντινουπόλεως Ἡράκλειος, ἀφοῦ κατατρόπωσε τοὺς Πέρσες, οἱ ὁποῖοι πρὶν ἀπὸ δεκατέσσερα ἔτη τὸ 614 μ.Χ., ἀφοῦ κατέλαβαν μὲ ἐχθρικὴ καὶ καταστροφικὴ ἐπιδρομὴ τὴν Παλαιστίνη, εἶχαν ἀφαρπάσει τὸ εὑρισκόμενο στὰ Ἱεροσόλυμα μέρος τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ἐπανέκτησε αὐτὸ καὶ τὴν 14η Σεπτεμβρίου ἀνυπόδητος καὶ πενιχρὰ ντυμένος καὶ φέροντας στὸν ὤμο τὸ Τίμιο Ξύλο ἀνῆλθε λιτανευτικῶς στὸν Ναὸ τῆς Ἀναστάσεως.
Παραλαβών τὸν Τίμιο Σταυρὸ ὁ Πατριάρχης Ζαχαρίας ὕψωσε αὐτὸν πανηγυρικῶς, Κλήρου καὶ Λαοῦ ψάλλοντος «Σῶσον Κύριε τὸν λαόν Σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν Σου……..».
Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς αὐτῆς ἡ Ὕψωση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ κατέστη ἐπισημότατη ἑορτὴ σ’ ὅλη τὴν Ἐκκλησία ἀπὸ τὴν Ἀνατολὴ ὡς τὴ Δύση ποὺ εἰσήχθη ἀπὸ τὸν Ρώμης Ὀνώριο, φέρουσα τὰ ἴσα πρὸς τὴν Ἁγία καὶ Μεγάλη Παρασκευὴ τιμωμένη δ’ αὐστηρᾶς νηστείας (ξηροφαγίας δηλαδὴ ὠμὰ λαχανικὰ καὶ φροῦτα) καὶ ἀργίας.
********************
2ον Ἡ σταύρωση
Ὁ Τίμιος Σταυρὸς καταλαμβάνει ὅλως ἐξέχουσα θέση στὴν πίστη, στήν θεολογία καὶ στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μας, ἐπειδή ἀπὸ τότε ποὺ ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστὸς ἔπαθε καὶ πέθανε πάνω στὸν σταυρὸ ὁ Σταυρὸς ὑπενθυμίζει τὴν ἑκούσια θυσία Του καί προεικονίζει τὴν δόξα τῆς Ἀναστάσεώς Του, συνδυάζοντας τὴν φιλανθρωπία καὶ τὴν ἐξουσία τοῦ ἐναθρωπήσαντος Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ.
Ἡ ἀπόφαση νὰ καταδικασθεῖ στὸν διὰ Σταυροῦ θάνατο ἦταν σκληρή καὶ ἀπεδείκνυε περιτράνως τήν ἀγνωμοσύνη τῶν Ἰουδαίων πρὸς πρὸς τὸν Κύριο, ὁ ὁποῖος μέ πολλούς καί ποικίλους τρόπους τούς εἶχε εὐεργετήσει.
Ἡ ποινὴ αὐτὴ ἐθεωρεῖτο ἐξευτελιστικὴ καὶ συνοδευόταν ἀπὸ ἄλλες ὑποτιμητικὲς καί ταπεινωτικές σὲ βάρος τοῦ καταδικασθέντος ἐνέργειες.
Αὐτοὶ ποὺ σήκωναν τὸν σταυρὸ τους καὶ ἐβάδιζαν γιὰ νὰ σταυρωθοῦν ὑβρίζοντο καὶ ἐπτύοντο ἀπὸ τὸ πλῆθος.
Ἡ πρὸς τὸν τόπο τῆς σταυρώσεως πορεία τους ἦταν ὀδυνηρή, διότι ὁ καταδικασμένος στὸν διά σταυροῦ θάνατο ἄκουε πλεῖστες ὅσες ὕβρεις καὶ ἐδέρετο ἄνευ οἴκτου.
Στὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου καὶ κατὰ τὴν τελευταία φάση τοῦ βασανισμοῦ του φρικτοὶ πόνοι καὶ συνεχὴς αἱμορραγία ἀποτελοῦσαν τὸν τελευταῖο σύντροφο τῆς ζωῆς τοῦ μελλοθανάτου καὶ τὴν ἀπαρχὴ τοῦ θανάτου.
Κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ρωμαϊκῆς κυριαρχίας τὰ χέρια τῶν καταδικασμένων ἁπλώνονταν πρὸς τὰ πλάγια σὲ θέση ἐκτάσεως καὶ ἤ προσδένονταν ἢ καρφώνονταν στὸ ὁριζόντιο ξύλο, τοῦ σταυροῦ.
Τὰ χέρια τοῦ Κυρίου καρφώθηκαν στὸ ξύλο, ὅπως μαρτυροῦν τὰ καρφιὰ καὶ οἱ τρύπες ποὺ εἶχε στὰ χέρια Του καὶ τὰ πόδια Του ὁ Κύριός μας.
Ὁ Κύριος καὶ ἀπὸ τοῦ Σταυροῦ δίδαξε ἔργῳ καὶ λόγῳ. Ἔργῳ μὲν, διότι ἑκουσίως ὑπέστη τὸ φρικτὸ ἐκεῖνο μαρτύριο γιὰ τὴν σωτηρία τῶν ψυχῶν μας, λόγῳ δέ, μὲ ὅσα εἶπε ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ.
Ἡ σταύρωση τοῦ Χριστοῦ, ποὺ ἦταν ὁμοία κατὰ τὰ ἐξωτερικὰ δεδομένα μὲ ἄλλες, ἀποτελεῖ μοναδικὸ καὶ ἀνεπανάληπτο γεγονὸς ἐντελῶς διαφορετικὸ ὅμως ἀπὸ τὰ ὅμοιά του ἕνεκα τῶν ἀποτελεσμάτων ποὺ ἔφερε γιὰ τὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων ποὺ ἐπεκτείνονται στὴν αἰωνιότητα.
Ἡ σταύρωση τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀποτελεῖ γιὰ τοὺς πιστοὺς πηγὴ σωτηρίας, ἀφορμὴ ἐμπνεύσεως στὴ ζωή τους καί πρότυπο ἀγῶνος γιὰ τὴν πνευματικὴ ἀπελευθέρωσή τους ἀπὸ τὰ πάθη.
Τήν παγκόσμια σημασία τῆς σταυρικῆς θυσίας γιὰ τὴν ζωὴ ὅλων τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τοῦ Ἀδὰμ ἕως καί αὐτῶν πού θὰ ζήσουν κατὰ τὶς ἔσχατες ἡμέρες καὶ τὸν σύμπαντα κόσμο ἀναλύουν τὰ ἱερὰ κείμενα τῶν ἁγίων Ἀποστόλων καὶ Μαθητῶν τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ ἀναπτύσσεται ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία.
********************
3ον Ἡ περὶ τοῦ Σταυροῦ διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας
Ὁ Σταυρὸς τοῦ Κυρίου μας ἐνέπνευσε πλουσίως τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, τὴν ὑμνογραφία τῆς ὀρθοδόξου λατρείας, τὴν ὀρθόδοξη πνευματικότητα, τὴν λαϊκὴ εὐσέβεια, ἀλλὰ καὶ τὴν τέχνη.
Διασώζονται πολλοὶ αὐτοτελεῖς λόγοι καὶ ὕμνοι μὲ θέμα τὸν Σταυρό. Γιὰ τὸν Σταυρὸ ἐπίσης παρατίθενται καὶ πολλὲς ἱστορικὲς πληροφορίες ὡς καὶ μεγάλο πλῆθος ἀμέσων καὶ ἐμμέσων ἀναφορῶν κατὰ τὴν πραγμάτευση ἄλλων ζητημάτων σέ λόγους τῶν ἁγίων Πατέρων.
Ἀνθολογοῦμε ἀπὸ τὰ πατερικὰ κείμενα καὶ παραθέτουμε τὰ ἐν συνέχεια ἀποσπάσματα:
α) Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, στὸν λόγο του «Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ κοιμητηρίου καὶ εἰς τὸν σταυρὸν τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Θεοῦ» (Migne Ε.Π. 49 393-398) λέγει, ὅτι ὁ Σταυρὸς τυγχάνει «τὸ τοῦ Πατρὸς θέλημα, ἡ τοῦ Μονογενοῦς δόξα, τὸ τοῦ Πνεύματος ἀγαλλίαμα, ὁ τῶν Ἀγγέλων κόσμος, τῆς Ἐκκλησίας ἡ ἀσφάλεια, τὸ καύχημα τοῦ Παύλου».
Ὁμιλώντας ἐξ ἀφορμῆς τῆς Μεγάλης Πέμπτης ἔλεγε: «Σήμερον ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐν σταυρῷ καὶ ἡμεῖς ἑορτὴν ἄγομεν, ἵνα μάθῃς ὅτι ὁ Σταυρὸς ἑορτὴ καὶ πανήγυρις πνευματική. Πρότερον γὰρ ὁ σταυρὸς ὄνομα καταδίκης ἦν, νῦν δὲ πρᾶγμα τιμῆς γέγονε».
Θαυμάζει τὶς ρέουσες ἀπὸ τοῦ Σταυροῦ χάριτες καὶ δικαίως «Τὶ γὰρ οὐκ εἰσήγαγεν ὁ σταυρός;
Τὸν περὶ ἀθανασίας ψυχῆς λόγον, τὸν περὶ ἀναστάσεως τῶν σωμάτων, τὸν περὶ ὑπεροψίας τῶν παρόντων, τὸν περὶ ἐπιθυμίας τῶν μελλόντων….. Ἄγγελους τοὺς ἀνθρώπους ἐποίησεν».
Ὁ ἱερὸς Πατέρας στὸν λόγο του «ὅτι ἐστὶ Θεός ὁ Χριστὸς» (Migne Ε.Π. 48, 826) πληροφορεῖ περὶ τοῦ σεβασμοῦ στὸ Τίμιο Ξύλο τοῦ Σταυροῦ τοῦ Κυρίου.
«Αὐτὸ τὸ ξύλον…… ἔνθα τὸ ἅγιον ἐτάθη σῶμα καὶ ἀνεσκολοπίσθη, πῶς ἔστι περιμάχητον ἅπασιν; Καὶ μικρὸν τι λαμβάνοντες ἐξ ἐκείνου πολλοὶ καὶ χρυσῷ κατακλείοντες καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες τῶν τραχήλων ἑξαρτοῦσι τῶν ἑαυτῶν καλλωπιζόμενοι».
β) Ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ μέγας, Ἀρχιεπίσκοπος Ἀλεξανδρείας τῆς Αἰγύπτου, θαυμάζει τὸ σχέδιο τοῦ Θεοῦ, ποὺ διὰ τοῦ Σταυροῦ ὁδηγεῖ τοὺς πιστοὺς στὴν σωτηρία καὶ κατατροπώνει τὸ ἔργο τοῦ διαβόλου: «Ὦ θείας ἀληθῶς σοφίας καὶ μηχανῆς οὐρανίου!
Σταυρὸς ἐπήγνυτο καὶ εἰδωλολατρία κατεστρέφετο. Σταυρὸς ἐγείρετο καὶ διαβολικὴ δυναστεία κατεδικάζετο» (Migne Ε.Π. 28, 1056).
«Ὁ σταυρὸς τοῦ Κυρίου ἀγγέλους συνῆψε τοῖς ἀνθρώποις καὶ μεσίτης φιλίας αὐτῶν γέγονεν» (Migne Ε.Π. 28 245).
γ) Ὁ ἅγιος Σωφρόνιος, Πατριάρχης Ἱεροσολύμων, στὸν λόγο του «εἰς τὴν ὕψωσιν τοῦ τίμιου σταυροῦ καὶ εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν» (Migne Ε.Π. 87, 3301-3309) χαρακτηρίζει τὸν σταυρὸ ὡς ὅπλο λέγοντας:
«Πολλοῖς καὶ διαφόροις ὅπλοις ὁ γεγυμνασμένος ὀχυροῦται στρατιώτης, ἡνίκα κατὰ τῆς βαρβαρικῆς φάλαγγος τὴν πολεμικὴν ἐγείρει μάχην……..
Ὁ δὲ πιστὸς καὶ φιλόχριστος ἄνθρωπος κατόπιν τοῦ ἐπουρανίου βασιλέως βαίνειν ἐθέλων τῇ ψυχικῇ διάθεσει μιᾷ καὶ τῇ αὐτῇ στρατιωτικῇ φαρέτρᾳ ἅπαν τὸ τῶν δαιμόνων ἰσχύει καταργήσας στίφος…
Ὦ τοῦ σταυροῦ παντότροπος ἐνέργεια».
δ) Ἡ πατερικὴ γλῶσσα μὲ παλμό, ρυθμό, πάθος καὶ πλοῦτο νοημάτων ὑμνεῖ τὸν Σταυρό. Ὁ ἅγιος Ἀνδρέας ἐπίσκοπος Κρήτης ὁμιλώντας κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ πανηγυρίζει ἐξαίροντας τὶς ἐνέργειες τοῦ Τιμίου Σταυροῦ ὡς ἑξῆς:
«Σταυρὸς χριστιανῶν ἐλπίς, ἐπεγνωσμένων σωτήρ, παθῶν ἐλατήρ, ὑγείας δοτήρ, νενεκρωμένων ζωή, εὐσέβειας πρόγραμμα, βλασφημίας φίμωτρον. Σταυρὸς ὅπλον κατ’ ἐχθρῶν, σκῆπτρον βασιλείας, διάδημα κάλλους, τύπος ἄγραφος, ράβδος δυνάμεως, ἔρεισμα πίστεως, βακτηρία γήρους, ὁδηγὸς τυφλῶν, φῶς τῶν ἐν σκότει, παιδευτής ἀφρόνων, διδάσκαλος νηπίων, ἁμαρτίας ἀναίρεσις, μετανοίας ἔνδειξις, δικαιοσύνης ὑπογραφεύς. Σταυρὸς κλίμαξ εἰς οὐρανὸν ἄγουσα, ὁδὸς πρὸς ἀρετὴν ὁδηγοῦσα, ζωῆς πρόξενος, θανάτου λύσις, φθορᾶς ἀλλοτρίωσις, πυρὸς σβεστήριον, πρός Θεὸν παρρησία, κλείς οὐρανῶν βασιλείας . Σταυρὸς φύλαξ ἐν νυκτί, ἐν ἡμέρᾳ πύργος , ἐν σκότει χειραγωγός, ἐν εὐθυμίᾳ χαλινός, ἐν ἀθυμίᾳ ψυχαγωγὸς, διαλλακτήριος, ἱκέσιος, φίλιος, συνήγορος, προασπιστής, ἐπίκουρος».
Συνεχίζει μὲ τὸν ἴδιο παλμὸ χρησιμοποιώντας πλῆθος εἰκόνων καὶ ἐκφράσεων γιά νὰ προβάλλει τὴν σημασία, τήν δύναμη, τὴν ἀξία καὶ τὴν ἐνέργεια τοῦ Σταυροῦ (Migne 97, 1020-1021).
ε) Ὁ Σταυρὸς ἀπὸ τὸν ἅγιο Γερμανό, τόν Α΄ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, στόν λόγο του «εἰς τὴν προσκύνησιν τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ ἐν τῷ καιρῶ τῷ μεσονηστίμῳ» (Migne Ε.Π. 98, 221-244) χαρακτηρίζεται ὡς «ὑπακοῆς ξύλον, διότι ὁ Ἰησοῦς γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν ἑκουσίως, ὑπακούων εἰς τὸ θέλημα τοῦ Πατέρα Του», «κατὰ Χριστὸν ὁδὸς» πού «ἀναφορεῖ ἐπὶ τὸν σταυρόν».
στ) Ὁ Σταυρὸς ὀνομάζεται ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γερμανὸ τὸν Β΄ καὶ «θυσιαστήριον».
«Ἐν αὐτῶ γὰρ ἐτύθη ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου… Μεῖζον… ἐνταῦθα τὸ δῶρον τοῦ θυσιαστηρίου καὶ ὑπὸ τοῦ δώρου τὸ θυσιαστήριον ἁγιάζεται».
«Τοῦ αὐτοῦ ἁγίου Πατρὸς Ὁμιλία εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ τιμίου σταυροῦ καὶ κατὰ Βογομίλων» (Migne Ε.Π. 140, 621-643).
Κατὰ τὸν ἴδιο ἅγιο Πατέρα «μιμεῖται τὸν Χριστὸν ὁ καθηλώσας τῷ θείῳ σταυρῷ τὰς σάρκας καὶ τῷ κόσμῳ σταυρωθείς καὶ ἀπονεκρωθείς».
«Ὁμιλία τῇ Τρίτῃ Κυριακῇ τῶν νηστειῶν καὶ εἰς τὸν ζωοποιὸν σταυρὸν» (Migne Ε.Π. 140, 644-657).
ζ) Ἐγκωμιάζει μὲ ἐξόχους χαρακτηρισμοὺς τὸν Τίμιο Σταυρὸ καὶ ὁ Πρεσβύτερος Πανταλέων στὸν λόγο του «εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ» (Migne E.Π. 98, 1265-1269) πανηγυρίζων ὡς ἑξῆς:
«Σταυρὸς δένδρον ἐστὶ ἀθανασίας, φυτὸν ἀφθαρσίας, ρίζα δικαιοσύνης, σωφροσύνης βλάστημα, παρθενίας ἄνθος. Σταυρός, ἀνδρείας ὅπλον, ἐγκρατείας στήριγμα, θεμέλιο πίστεως, εὐσέβειας ὑποβάθρα, θεογνωσίας φωτισμός…., ἐξορίας ἀνάκλησις, αἰχμαλώτων λύτρωσις, πλανωμένων ἐπιστροφή, πιπτόντων ἀνάστασις, σῳζομένων δύναμις, προκοπὴ δικαίων, παρρησία ὁσίων, προφητῶν ἀγαλλίαμα, κήρυγμα καὶ τρόπαιον ἀποστόλων… βραβεῖον εἰρήνης… ἀρραβὼν υἱοθεσίας… καὶ τὸ δὴ θειότερον, ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς περὶ ἡμᾶς σύμβολον μεγίστον».
η) Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, διαπίστωσε, ὅτι «οὐδεὶς ποτὲ κατηλλάγη τῷ Θεῶ χωρὶς τῆς τοῦ σταυροῦ δυνάμεως».
Κατὰ τὸν αὐτὸν τῆς Ὀρθοδοξίας στῦλον καὶ φωστῆρα «οὐ μόνον ὁ λόγος ὁ τοῦ σταυροῦ καί τὸ μυστήριον, ἀλλὰ καὶ ὁ τύπος θεῖος καὶ προσκυνητός, σφραγὶς ὤν ἱερὰ καὶ αἰδέσιμος, ἁγιαστικὴ καί τελεστικὴ τῶν ἐκ Θεοῦ τῷ γένει τῶν ἀνθρώπων ὑπουργημένων ὑπερφυῶν καὶ ἀπορρήτων ἀγαθῶν».
«Ὁμιλία εἰς τὸν τίμιον σταυρὸν» (Migne Ε.Π. 151,124-146).
θ) Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης, ἡ ποικίλη μοῦσα τῆς Ἐκκλησίας θεωρεῖ «τὴν σφραγίδα καὶ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ τῶν κακῶν ἀλεξιτήριον» (Migne Ε.Π. 45,412).
Ὁ ἴδιος ἅγιος Πατέρας μᾶς πληροφορεῖ γιὰ τὴν ἀξία τοῦ συμβόλου τοῦ σταυροῦ ὡς καὶ τῆς συνηθείας νὰ θεωρεῖται ὡς «φυλακτόν» τεμάχιο ἱεροῦ ξύλου προερχομένου ἀπὸ τὸν Τίμιο Σταυρὸ τοῦ Σωτήρα.
ι) Κατὰ τὸν ἅγιο Ἐπιφάνιο, ἐπίσκοπο Κωνσταντίας τῆς Κύπρου, ἡ ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ ἐσταυρωμένου Ἰησοῦ εἶναι δυνατὸν νὰ προκαλέσει «ἀθέτησιν πάσης φαρμακείας» (Migne Ε.Π. 41,428).
********************
4ον Οἱ ἐχθροί του Σταυροῦ
Τὴν χάρη ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸν Σταυρὸ προερχόμενη δὲν δύνανται νὰ οἰκειωθοῦν οἱ ἐχθροί του Σταυροῦ, τὴν κατάσταση τῶν ὁποίων θρηνεῖ μετὰ πάθους ὁ ἀπόστολος Παῦλος ὡς ἑξῆς: «Κλαίων λέγω, τοὺς ἐχθρούς τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ ὧν τὸ τέλος ἀπώλεια, ὧν ὁ θεὸς ἡ κοιλία καὶ ἡ δόξα ἐν τῷ αἰσχύνῃ αὐτῶν, οἱ τὰ ἐπίγεια φρονοῦντες» (πρὸς Φιλιππησίσις γ΄ 18).
Ἐνῶ ἀντιστρόφως προσωπικῶς ὁ ἴδιος καυχᾶται μόνον «ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ» (πρὸς Γαλάτες στ΄ 14).
Δεδομένο τυγχάνει γι’ αὐτὸν τὸ ὅτι «ὁ λόγος ὁ τοῦ σταυροῦ τοῖς μὲν ἀπολλυμένοις μωρία ἐστί τοῖς δὲ σωζομένους….. δύναμις Θεοῦ ἐστι» (πρὸς Κορινθίους α΄ 17,18).
«Ἡ ἀήττητος καὶ ἀκατάλυτος καὶ θεία δύναμις
τοῦ τιμίου καί ζωοποιοῦ σταυροῦ
μὴ ἐγκαταλίπῃς ἡμᾶς τοὺς ἁμαρτωλοὺς».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου