Η Υπαπαντή του Χριστού στη Βυζαντινή Τέχνη

Περί της Υπαπαντής του Ιησού Χριστού γίνεται λόγος στο Ευαγγέλιο του Λουκά (Λουκ. 2, 22-38). Σύμφωνα με παλαιό ιουδαϊκό έθιμο, όλατα γεννώμενα πρωτότοκα άρρενα τέκνα των Εβραίων ανήκαν στον Γιαχβέ: «Παν άρσεν διανοίγον μήτρανάγιον τω Κυρίω κληθήσεται». (Έξοδ. ΙΓ’ 1-2. Λουκ. 2, 23).

Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγον ο Ιωσήφ και η Μαρία, αφού συνεπληρώθησαν σαράντα ημέρες από της γεννήσεως του Ιησού Χριστού, έφεραν το θείον Βρέφος στο ναόν των Ιεροσολύμων, όπου και προσέφεραν θυσία για τον εξαγνισμό της Μαρίας.

Όταν έφθασαν στον ναόν, τους υπεδέχθη ο πρεσβύτης και δίκαιος Συμεών, ο οποίος ανέμενεν αγωνίως την έλευση του μεσσίου, πεπεισμένος, ότι προτού αποθάνη, θα αξιωθή να σηκώση στις αγκάλες του τον Μεσσίαν και Λυτρωτήν του ανθρωπίνου γένους.

Ο Συμεών εφωτίσθη από το ʼγιον Πνεύμα και ανεγνώρισε στο προσφερθέν σε αυτόν βρέφος, τον υπό του Θεού αποσταλλέντα Μεσσίαν. Ο Συμεών εδοξολόγησε τον Θεόν, λέγων:

«Νυν απολύεις τον δούλον Σου, Δέσποτα, κατά το ρήμα Σου εν ειρήνη ότι είδονοι οφθαλμοί μου το σωτήριόν Σου, ο ητοίμασας κατά πρόσωπον πάντων των λαών, φως εις αποκάλυψιν εθνών και δόξαν λαού Σου Ισραήλ». (Λουκ. 2, 29-32). Η δε παριστάμενη Προφήτις ʼννα εμαρτύρησε περί τουΜεσσίου (Λουκ. 2, 36-38).

Ήδη στα τέλη του 4ου αι. μ. Χ. ετελείτο στα Ιεροσόλυμα ειδική εορτή, η οποία ανεφέρετο στην Υπαπαντή του Χριστού.

Ο αυτο-κράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Ιουστινιανός ο Α’ (527-565 μ.Χ.) ώρισε, όπως η Υπαπαντή εορτάζεται και στην πρωτεύουσα του Κράτους, την Κωνσταντινούπολη.

Αρχικά η Υπαπαντή εορτάζετο την 14ην Φεβρουαρίου, ήτοι 40 ημέρες μετά την Γέννηση του Χριστού, η οποία ως γνωστόν, εορτάζετο την 6ην Ιανουαρίου. Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας (412-44 μ.Χ.) ονομάζει την εορτήν της Υπαπαντής «λαμπράν εορτήν προς τιμήν του Κυρίου».

Πιθανώς ήδη κατά τον 5ον ή τον 6ον αι. μ.Χ. εισήχθη η εορτή της Υπαπαντής και στη Δύση, όμως εκεί εορτάζετο την 2αν Φεβρουαρίου, επειδή στο μεταξύ και σε όλη την χριστιανική οικουμένη, η Γέννηση του Ιησού Χριστού εορτάζετο την 25ην Δεκεμβρίου.

Με την πάροδο του χρόνου στη Δύση περιελήφθη στην εορτή της Υπαπαντής και «ο καθαρισμός της Μαρίας». Γι’ αυτό τον λόγο από τον πρώιμο μεσαίωνα η εορτή αυτή στη Δύση ανήκε στις μεγάλες εορτές της Παναγίας.

Η αρχαιότερη, γνωστή μέχρι σήμερα, παράσταση της Υπαπαντής του Χριστού, είναι εκείνη, η οποία ευρίσκεται στα ψηφιδωτά του θριαμβικού τόξου του ναού της Santa Μaria Maggiore της Ρώμης (432-440 μ.Χ.).

Αριστερά, ως προς τον θεατή, εικονίζεται ολόσωμος, όρθια η Θεοτόκος. Φέρει ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα, ιμάτιο και διάδημα επί της κεφαλής, όπως η Αυτοκράτειρα. Είναι στραμμένη προς τα δεξιά και φέρει και με τα δύο Της χέρια τον Ιησούν Χριστόν.

Πίσω από την Μαρία παρίστανται δύο ολόσωμοι ʼγγελοι. Ο Ιησούς Χριστός εικονίζεται ολόσωμος, φέρων ποδήρη, χειριδωτό, ορθόσημο χιτώνα και ιμάτιο. Η κεφαλή του θείου Βρέφους περιβάλλεται με φωτοστέφανο, πάνω από το οποίο υπάρχει μικρός, ισοσκελής σταυρός.

Δεξιά της Παναγίας εικονίζεται ο Ιωσήφ ολόσωμος, φέρων βραχύ, ορθόσημο χιτώνα και ιμάτιο. Με το δεξί του χέρι δείχνει τον πρεσβύτη Συμεών. Δεξιώτερα παρίσταται ολόσωμος, όρθιος, μετωπικός ʼγγελος και δίπλα από αυτόν η Προφήτις ʼννα, επίσης ολόσωμος.

Φέρει ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και μαφόριο και έχει υψωμένο το δεξί της χέρι σε στάση ομιλίας.

Στο κέντρο της συνθέσεως παρίσταται ο πρεσβευτής Συμεών ολόσωμος, όρθιος, στραμμένος προς τα αριστερά. Φορεί ποδήρη, χειριδωτό, ορθόσημο χιτώνα και ιμάτιο και έχει καλυμμένα τα χέρια του σε στάση σεβασμού.

Πίσω από τον Συμεών εικονίζονται οι ιερείς και οι υπηρέτες του ναού των Ιεροσολύμων, όπου έλαβε χώραν η Υπαπαντή του Κυρίου. Στο δεξιό άκρο της συνθέσεως παρίσταται ναός, με μνημειώδη, τετράστυλη πρόσοψη και αετωματική επίστεψη άνω.

Μπροστά από τον ναόν εικονίζονται δύο ζεύγη περιστερών. Στο βάθος της συνθέσεως παρίστανται αρχιτεκτονήματα, εν είδει στοάς. Στο kalenderhane Camii της Κωνσταντινουπόλεως (μέσων 6ου αι. μ.Χ.) διατηρείται ψηφιδωτό, με την παράσταση της Υπαπαντής.

Αριστερά εικονίζεται η Θεοτόκος ολόσωμος, όρθια, φέρουσα ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και μαφόριο. Το κεφάλι Της περιβάλλεται με φωτοστέφανο. Το σώμα Της είναι στραμμένο προς τα δεξιά. Κρατεί στα χέρια Της το Θείον Βρέφος και τον προτείνει προς τον Συμεών.

Ο Ιησούς Χριστός παρίσταται ως Βρέφος. Φέρει ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο. Το σώμα Αυτού είναι στραμμένο προς τα δεξιά. Ευλογεί με το δεξί Του χέρι και κρατεί συνεπτυγμένο ειλητάριο με το αριστερό.

Δεξιά εικονίζεται ο πρεσβύτης Συμεών, ολόσωμος, φέρων ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο. Το σώμα του είναι στραμμένο προς τα αριστερά και τείνει τα χέρια του προς την Θεοτόκο, έτοιμος να σηκώση τον Μεσσία.

Ο Συμεών έχει καλυμμένα τα χέρια του με τον άκρον του ιματίου του, σε ένδειξη βαθύτατου σεβασμού. ʼλλα εικονογραφικά στοιχεία απουσιάζουν από την σύνθεση.

Η όλη παράσταση χαρακτηρίζεται από πνεύμα λιτότητας, συμμετρίας και υψηλής πνευματικότητας.

Στον ναόν της Santa Marias foris portas του Castellseprio (7ου αι. μ.Χ.) διατηρείται τοιχογραφία με παράσταση της Υπαπαντής.

Μπροστά από τον ναόν παρίσταται η Θεοτόκος και δίπλα Της ο Συμεών. Δεξιά εικονίζεται η Παναγία ολόσωμος, όρθια, στραμμένη προς τα αριστερά. Φέρει ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο.

Με τα χέρια Της κρατεί το Θείον Βρέφος και το προτείνει προς τον Συμεών. Πίσω από την Παναγία παρίσταται ολόσωμος, όρθιος ο Ιωσήφ.

Αριστερά εικονίζεται ο πρεσβύτης Συμεών, ολόσωμος, γέρων, στραμμένος προς τα δεξιά. Φορεί ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο. Το σώμα του είναι κεκαμμένο.

Προτείνει τα χέρια του για να υποδεχθή τον Μεσσία. Πίσω από τον Συμεών παρίσταται η Προφήτις ʼννα, θυγάτηρ του Φανουήλ, εκφυλής Βενιαμίν, σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Λουκά.

Στο μηνολόγιον του Αυτοκράτορος Βασι-λείου του Β’ (979-984 μ.Χ.) υπάρχει μικρογραφία της Υπαπαντής. Μπροστά από τον ναόν των Ιεροσολύμων, ο οποίος υποδηλώνεται με το Ιερό Βήμα βυζαντινού ναού, ήτοι με χαμηλό τέμπλο, Ωραία Πύλη και τετρακιόνιο κιβώριο, παρίστανται τα πρόσωπα της σκηνής της Υπαπαντής.

Αριστερά εικονίζεται η Θεοτόκος, ολόσωμος, όρθια, στραμμένη προς τα δεξιά. Φέρει ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και πορφυρό μαφόριο. Και με τα δύο Της χέρια κρατεί τον Ιησούν Χριστόν, προτείνοντας Αυτόν προς τον Συμεών.

Πίσω από την Παναγία παρίσταται ο Ιωσήφ ολόσωμος, όρθιος, στραμμένος προς τα δεξιά. Φέρει ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο. Κρατεί ζεύγος πτηνών, προφανώς περιστερών, τα οποία πτηνά θα προσφέρη στον ναόν, ως θυσία εξαγνισμού της Μαρίας.

Δεξιά εικονίζεται ο πρεσβύτης Συμεών ολόσωμος, όρθιος, στραμμένος προς τα αριστερά. Φέρει ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και πλούσια πτυχούμενο ιμάτιο.

Τα άκρατου ιματίου αυτού καλύπτουν τα χέρια του, τα οποία τείνει με σεβασμό, για να λάβειστις αγκάλες του τον Ιησούν Χριστόν.Πίσω ακριβώς από τον Συμεών ίσταται ηΠροφήτις ʼννα, ολόσωμος, φέρουσα ποδή-ρη, χειριδωτό χιτώνα και μαφόριο.

Έχει υψωμένο το δεξί της χέρι σε στάση ομιλίας, ενώ κρατεί συνεπτυγμένο ειλητάριο με το αριστερό. Η όλη σύνθεση χαρακτηρίζεται από πνεύμα λιτότητας, συμμετρίας και υψηλής πνευματικότητας.

Στον ναόν του Αγίου Γεωργίου στο Βαθειακό, της επαρχίας Αμαρίου, του νομού Ρεθύμνης-Κρήτης και επί της νότιας εσωτερικής πλευράς του Ιερού Βήματος, διατηρείται τοιχογραφία της Υπαπαντής του Χριστού (τέλους 12ου-αρχές 13ου αι. μ.Χ.), η οποία διακρίνεται για την σαφήνεια της εκφράσεως και την μνημειακή της επισημότητα.

Στο κέντρο της συνθέσεως εικονίζεται κιβώριο, αποτελούμενον από τέσσερις μαρμάρινους κίονες, οι οποίοι στηρίζουν ημισφαιρικό τρούλλο.

Δεξιά του κιβωρίου παρίσταται η Θεοτόκος και πίσω Της ο Ιωσήφ. Αριστερά εικονίζεται ο πρεσβύτης Συμεών και πίσω του η Προφήτις ʼννα. Η Θεοτόκος φορεί ποδήρη, χειριδωτό, φαιοπράσινο χιτώνα και πορφυρό μαφόριο, κοσμούμενο με σταυρούς στο μέτωπο και τους ώμους.

Ο Ιωσήφ εικονίζεται ολόσωμος, όρθιος, φέρων κλουβί με ζεύγος περιστερών. Ο πρεσβύτης Συμεών φέρει ποδήρη, χειριδωτό, φαιού χρώματος χιτώνα και καστανόχρωμο ιμάτιο. Κρατεί στις αγκάλες του τον Ιησούν Χριστόν, ως Βρέφος, στο πρόσωπο του Οποίου ανεγνώρισε τον αναμενόμενον Μεσσία.

Πίσω από τον Συμεών παρίσταται ολόσωμος η Προφήτις ʼννα, στραμμένη προς τα δεξιά. Έχει υψωμένο το δεξί της χέρι σε στάση ομιλίας. Με το αριστερό κρατεί ανεπτυγμένο ειλητάριο, όπου υπάρχει η επιγραφή: «Τούτον τω βρέφος ου(ρανόν) και γην εστερέωσε(ν)».

Στο βάθος της συνθέσεως παρίστανται συμβατικά αρχιτεκτονήματα. Στο αριστερό φύλλο Διπτύχου, το οποίο φυλάσσεται στον καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας και το οποίο προέρχεται από την Κωνσταντινούπολη (του 14ου αι. μ.Χ.), μεταξύ των ψηφιδωτών εικόνων του Δωδεκάορτου, περιλαμβάνεται και η παράσταση της Υπαπαντής του Ιησού Χριστού.

Δεξιά, ως προς τον θεατή, εικονίζεται η Θεοτόκος ολόσωμος, όρθια, φέρουσα ποδήρη, χειριδωτό, κυανόχρωμο χιτώνα και πορφυρό μαφόριο.

Κρατεί τον Θείον Βρέφος και είναι έτοιμη να το παραδώσει στον πρεσβύτη Συμεών.

Ο Ιησούς Χριστός εικονίζεται ως Βρέφος. Φέρει ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα, ιμάτιο και ένσταυρο φωτοστέφανο γύρω από την κεφαλήν Αυτού.

Αριστερά παρίσταται ο πρεσβύτης Συμεών ολόσωμος, φέρων ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο. Είναι στραμμένος προς τα δεξιά, έτοιμος να βαστάση τον Μεσσία.

Πίσω ακριβώς από την Παναγία εικονίζεται ο Ιωσήφ ολόσωμος, φέρων ποδήρη, χειριδωτό χιτώνα και ιμάτιο. Στα χέρια του κρατεί ένα κλουβί με ζεύγος νεοσσών περιστερών.

Μεταξύ Παναγίας και Ιωσήφ παρίσταται η Προφήτις ʼννα. Σε δεύτερο επίπεδο παρίστανται συμβατικά αρχιτεκτονήματα. Το βάθος της συνθέσεως είναι χρυσό.

Ο εικονογραφικός τύπος της Υπαπαντής του Ιησού Χριστού, όπως οριστικοποιήθηκε κατά την εποχή των Παλαιολόγων (1261-1453 μ.Χ.), συνεχίζεται και κατά την μεταβυζαντινή εποχή με μικρές αλλαγές και αποκλίσεις.

* Γράφει ο Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης Έφορος Αρχαιοτήτων ε.τ.