Η εικόνα της Σταυρώσεως

Paul Evdokimov

Ο σταυρωμένος Αμνός πριν από τη δημιουργία του κόσμου εισέρχεται στην Ιστορία για να σταυρωθεί από τον Πόντιο Πιλάτο στα Ιεροσόλυμα. Ο Μοναδικός χωρίς κηλίδα ούτε σκιά, έρχεται στο δηλητηριασμένο κόσμο από την αμαρτία. Η εχθροπραξία, το οντολογικό μίσος του Διεστραμμένου προς τον Άγιο, τον Καθαρό, τον Αθώο πετυχαίνει μια τέτοια πυκνότητα που ο Σταυρός γίνεται φανερά αδυσώπητος: «ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου παραδίδοται εἰς χεῖρας ἁμαρτωλῶν» (Ματθ. 26, 45), στα χέρια επίσης του Θεού αυτού του κόσμου…

εικόνα της Σταυρώσεως

Στην Ενσάρκωσή του, ο Λόγος πήρε την ολότητα της ανθρώπινης φύσεως, όλοι και κάθε ένας βρίσκονται εκεί. Ο πρώτος και ο δεύτερος Αδάμ αποτελούν δύο πόλους, δύο κέντρα που συνυπάρχουν σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα και σε κάθε άνθρωπο «ὅπου γὰρ ἐστιν ὁ θησαυρὸς ὑμῶν ἐκεῖ ἔσται καὶ ἡ καρδία ὑμῶν» (Ματθ. 6, 21), κάθε ένας μπορεί ελεύθερα να εκλέξει την υπαρξιακή του βάση. Το αντικειμενικό και παγκόσμιο θεμέλιο της σωτηρίας εφαρμόζεται σε κάθε ανθρώπινο γένος, αλλά η σωτηρία συμπληρώνεται πραγματικά, αναλαμβάνεται προσωπικά, ονομαστικά, στην ελεύθερη εκλογή του κάθε ενός και είναι το απέραντο δράμα του Θεού αυτού του ίδιου. Ο Θεός μπορεί το παν χωρίς να καταναγκάσει τον άνθρωπο να τον αγαπήσει, λέγει το περίφημο λόγιο των Πατέρων της Εκκλησίας. Ο Υιός του Θεού παρουσιάζεται εμπρός στον πατέρα του σαν «Υιός του Ανθρώπου». Ο δεύτερος Αδάμ ταυτίζεται με τον πρώτο και εισέρχεται στη Γεθσημανή τη θανάσιμη νύχτα της αγωνίας: «Νῦν ἡ ψυχή μου τετάρακται… ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἦλθον εἰς τὴν ὥραν ταύτην!» ( Ιω. 12, 27). Ο Χριστός δέχτηκε ελεύθερα την αμαρτία του κόσμου. Ἴδε ὁ Ἄνθρωπος, και αλλού: «δεν είμαι πια εγώ που ζω, είναι ο Χριστός που ζει μέσα μου», τα ανθρώπινα εγώ των δύο Αδάμ συμπίπτουν, συνταυτίζονται. Είναι ο «τρελλός έρως» (μανικός έρως κατά την έκφραση του Νικολάου Καβάσιλα) του Θεανθρώπου, η αγάπη του – όριο για τον έκπτωτο αδελφό του.

Ο Πατήρ προτείνει το ποτήρι των ανθρωπίνων αδικιών στον Υιό του, τον υποχρεώνει να υπερβεί τον τρόμο, τη φρίκη της ανθρώπινης φύσεώς του όχι εμπρός στο φυσικό πόνο, αλλά εμπρός στο συντριπτικό βάρος του παγκόσμιου Αμαρτήματος, εμπρός στο μυστηριώδες και φοβερό πέρασμα από τις πύλες του θανάτου. Η κραυγή του να απωθήσει το ποτήρι δεν εισακούστηκε από τον Πατέρα, η ανθρώπινη ελευθερία του όφειλε να δεχθεί το Σταυρό.

«Ο Πατήρ είναι η Αγάπη που σταυρώνει, ο Υιός είναι η σταυρωμένη Αγάπη, το Άγιο Πνεύμα είναι η αήττητη δύναμη του Σταυρού», έχει πει θαυμάσια ο Μητροπολίτης Μόσχας Φιλάρετος. Κατά μια ορισμένη έννοια είναι η κοινή Σταύρωση όπου κάθε Πρόσωπο της Τριάδος έχει τον ιδιαίτερο τρόπο του να μετέχει στο Μυστήριο και που η εικόνα της Τριάδος του Ρούμπλιεφ μας δείχνει τρέμοντας, σιωπηλά, μυστικά. Ανθρωπομορφισμός που θα εισήγε το θεοπασχισμό στην αναλλοίωτη αιωνιότητα του Θεού; Όχι βέβαια. Οι Πατέρες έχουν δει καλά την αντινομία του Θεού αυτού του ίδιου. Ο Θεός είναι περισσότερο από ένα Απόλυτο, γιατί είναι απόλυτα Αυτός ο ίδιος και ο Άλλος αυτός ο ίδιος: ο Θεός-Άνθρωπος, και το όνομα του Θεού είναι σχετικό στον κόσμο. Πώς ο Θεός μπορεί να είναι ταυτόχρονα απόλυτος και σχετικός, Θεός της Ιστορίας και Θεός μέσα στην Ιστορία, είναι το μυστήριο της Αγάπης του που υπερέχει την ίδια του υπεροχή και οφείλει να είναι σεβαστό με τη σιωπή, τρέμοντας… Ο πόνος της ανθρώπινης φύσεως του Χριστού είναι αισθητός στην Υπόστασή του και άρα κατέχει το ισότιμό του στην τριαδική ενότητα του Θεού. Όλος ο ευχαριστιακός κανόνας με την επίκληση απευθύνεται στην Τριάδα, είναι το έργο της Τριάδος.

Το Άγιο Πνεύμα είναι η χαρά όπου οι Τρεις χαίρονται μαζί. Αλλά η κραυγή που αντηχεί επάνω στο Σταυρό: «Πάτερ ἱνατί μὲ ἐγκατέλιπες», θέλει να πει ότι το Πνεύμα δεν ενώνει πια τον Υιό με τον Πατέρα· ο Δωρητής της ζωής εγκαταλείπει τον Υιό όπως ο Πατήρ τον έχει εγκαταλείψει. Το Άγιο Πνεύμα γίνεται ο ανέκφραστος Πόνος όπου οι Τρεις ενώνονται. Ο Πατήρ στερείται του Υιού και ο Υιός περνά, όπως σε μια στιγμή αιωνιότητος, από το θείο άπειρο της μονώσεως. Το Άγιο Πνεύμα, αμοιβαία αγάπη του Πατρός και του Υιού, προσφέρεται σε θυσία, ιδιοποιείται με τον τρόπο του το Σταυρό για να γίνει η ανίκητη δύναμη του Σταυρού…

Η θαυμάσια εικόνα του Ρούμπλιεφ δείχνει το Μεγάλο – Ιερέα που προσφέρει τη θυσία, συμβολισμένη από το ποτήρι επάνω στο τραπέζι της Τριάδος, γιατί ο Θεός έχει αγαπήσει τόσο τον κόσμο, ώστε έδωσε τον Υιό του τον μονογενή…

Πώς ο άνθρωπος μπορεί να καταλάβει την Αγάπη που είναι κατά το μέτρο του Θεού; Για το Χριστό να δεχθεί το Σταυρό σημαίνει να βάλει στο εσωτερικό του εαυτού του, κατά συμπάθεια το Αμάρτημα του κόσμου σαν να ήταν το ίδιο το δικό του… Ο Σταυρός έχει κάνει να μεσουρανήσει η άβυσσος της αθωότητος και η άβυσσος του ζόφου στην ίδια κραυγή: Αββά ο Πατήρ…

Στην κένωση η θεότης σιωπά και η ανθρωπότης κραυγάζει. Ο Θεός παίρνει επάνω του την απάντηση με τη δική του Δικαιοσύνη, αναλαμβάνει την τελευταία συνέπεια της δημιουργικής ενεργείας του. Η Αγάπη παίρνει επάνω της το Αμάρτημα του κόσμου για να συγχωρήσει κάθε αμαρτωλό… «Ἔρχεται γὰρ ὁ τοῦ κόσμου ἄρχων, καὶ ἐν ἐμοὶ οὐκ ἔχει οὐδέν» (Ιω. 14, 30). «Ὁ πατὴρ μὲ ἀγαπᾶ, ὅτι ἐγὼ τίθημι τὴν ψυχήν μου… οὐδεὶς αἴρει αὐτὴν ἀπ’ ἐμοῦ, ἀλλὰ ἐγὼ τίθημι αὐτήν, ἀπ’ ἐμαυτοῦ… ταύτην τὴν ἐντολὴν ἔλαβον παρὰ τοῦ πατρός μου» ( Ιω. 10, 18). Σε ορισμένες εικόνες βλέπει κανείς τον Άνθρωπο του πόνου μεταμορφώνοντας σ’ αυτόν όλη την ανθρώπινη οδύνη, τον Ελκόμενο, να ανεβαίνει αυτός ο ίδιος την κλίμακα στερεωμένη επάνω στο σταυρό… «ἀλλ’ αὕτη ἐστὶν ὑμῶν ἡ ὥρα καὶ ἡ ἐξουσία τοῦ σκότους» (Λουκ. 22, 53). Είναι μια βία, προσβολές και ανθρωποκτονία που έχουν γίνει δεκτές ελεύθερα.

Ο Θεός ζητεί από τον Αβραάμ τη θυσία του υιού του, χωρίς καμμιά εγγύηση. Χωρίς ολόκληρη την αποδοχή τοποθετημένη έξω από κάθε εγγύηση, η πίστη του Αβραάμ δεν θα έφθανε στην τελευταία αλήθεια της, στον αγωνιστικό βαθμό της. Το τόσο καταπληκτικό κείμενο της προς Εβραίους επιστολής (11, 31-39) περιγράφει την εξαίρετα τραγική τύχη των προφητών. Υπάρχει εκεί ολόκληρη μια θεολογία της ήττας και της απάτης, αλλά στο φως της αυτές οι ήττες αποκαλύπτονται οι πιο μεγάλες επιτυχίες: πραγματικά ο Θεός είχε υπ’ όψη του για εμάς κάτι το καλύτερο… καλύτερο από μια φανερή επιτυχία. Η ύπαρξη των προφητών είναι μια προεικόνιση και ταυτίζεται με το τραγικό της τύχης του Θεού στον κόσμο. Το «ἐσφαγμένον Ἀρνίον» από καταβολής κόσμου κρεμάστηκε επάνω από την άβυσσο χωρίς μορφή ούτε περιεχόμενο, αυτό που θέλει να πει επίσης στερημένο από κάθε εγγύηση. Οι αισιόδοξες θεοδικίες δημιουργούν πάντοτε το ευθύγραμμο και ορθολογικό σύστημα των φίλων του Ιώβ. Λοιπόν, η ανθρώπινη ελευθερία, «η δεύτερη ελευθερία», όπως λέγουν οι Πατέρες, για να είναι αληθινή, δηλαδή κατά τη θεία εικόνα, έπρεπε να είναι απρόβλεπτη επίσης για το Θεό, να γίνεται τέτοια με την ελεύθερη απόφασή του να ρίξει στην πανσοφία του το κάλυμμα της κενώσεώς του. Ο Θεός εγκαταλείπει την κορυφή της σιωπής του και διακινδυνεύει το παράλογο στοίχημα που κρατεί η Αγάπη του. Επάνω στο Σταυρό ο Θεός κατά του Θεού, έχει πάρει το μέρος του ανθρώπου. Θυσιάζει τον Υιό του χωρίς να σταματήσει κανείς Άγγελος το θάνατό του, αντί εγγυήσεως: «πλὴν ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐλθὼν ἆρα εὑρήσει τὴν πίστιν ἐπὶ τῆς γῆς;» (Λουκ. 18, 8).

Ο ζωοποιός Σταυρός είναι η μοναδική απάντηση στη δίκη του αθεϊσμού επάνω στη βασιλεία του κακού. Υπάρχει θέση να εφαρμόσουμε στο Θεό την πιο παράδοξη έννοια, εκείνη της αδυναμίας που σημαίνει τη σωτηρία με την ελεύθερη αγάπη: Ο Θεός παρουσιάζεται και δηλώνει την αγάπη του, παρακαλεί που ανταμείβεται κάποιος… απωθημένος, περιμένει στη θύρα… Για κάθε τι καλό που μας κάνει, δεν ζητεί σ’ ανταλλαγή αυτού παρά την αγάπη μας· σ’ αντάλλαγμα της αγάπης μας, μας απαλλάσσει από όλη την οφειλή μας[1].

Απέναντι στην οδύνη, απέναντι σε κάθε μορφή κακού, η μόνη ολόκληρη απάντηση είναι να πούμε ότι ο Θεός είναι αδύνατος και ότι δεν μπορεί παρά να υποφέρει μ’ εμάς. Ασθενής βέβαια, όχι σ’ όλη του την παντοδυναμία, αλλά στη σταυρωμένη Αγάπη του… Επάνω στο σταυρό ο Χριστός ανέλαβε αυτή την ίδια τη θνητότητα. Η δύναμη του θανάτου είναι στην αυτονομία του, αλλά ο Χριστός δίνει το θάνατό του στον Πατέρα, και γι’ αυτό εν Χριστώ είναι ο θάνατος που πεθαίνει: με το θάνατο ενίκησε το θάνατο. Από τότε κανείς άνθρωπος δεν πεθαίνει πιά μόνος του,[2] ο Χριστός πεθαίνει με αυτόν για να τον αναστήσει με αυτόν.

Κατά τον ΙΑ΄ αιώνα, στο Βυζάντιο,[3] στις εικόνες με το Χριστό ντυμένο με ένα χιτώνα με κοντές χειρίδες, ζωντανό, τα μάτια ανοικτά και να βρίσκεται σε θέση όρθια επάνω στο σταυρό, κληρονομιά που μεταδόθηκε από την Παλαιστίνη, τη Συρία και την Καππαδοκία, γίνεται αντικατάσταση με το γυμνό και νεκρό Χριστό, το κεφάλι να κλίνει και το σώμα ελαφρά λυγισμένο. Το σώμα είναι γυμνό, εκτός από μια λευκή οθόνη που καλύπτει τα ισχία του· με την κομψότητα των πτυχών της αυξάνει την ωραιότητα της γραμμής. Τα κλεισμένα μάτια δείχνουν τον αληθινό θάνατο, και ταυτόχρονα το πρόσωπο, στραμμένο προς τη Θεοτόκο, εκφράζει μάλλον ένα βαθύ ύπνο, αυτόν που μεταβιβάζει τη δογματική αλήθεια: την αφθαρσία του σώματος στο θάνατο: «ὑπνοῖ ἡ ζωὴ καὶ ᾍδης τρέμει» (ακολουθία Μεγάλου Σαββάτου, στιχηρό ήχος β΄).[4]

Ο σταυρωμένος στην Ανατολή δεν παρουσιάζει ποτέ το ρεαλισμό της εξαντλημένης και νεκρής σάρκας, ούτε της οδυνηρότητος της αγωνίας. Νεκρός και σε στάση καθησυχάσεως δεν έχει χάσει τίποτε από τη βασιλική του ευγένεια και διατηρεί πάντοτε τη μεγαλειότητά του, όπως λέγει ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος:[5] τον βλέπω σταυρωμένο και τον ονομάζω Βασιλιά..

Ο σταυρός έχει τρεις εγκάρσιους δοκούς. Ο κατώτερος εγκάρσιος δοκός, κάτω από τα πόδια του Κυρίου, έχει ελαφρή κλίση. Αυτό το «ὑποπόδιον τῶν ποδῶν» (Πράξ. 2, 35· Ψαλμ. 109), από τη μια πλευρά που κλίνει κάτω, εικονίζει την τύχη του αριστερού ληστή και από την άλλη που κλίνει ψηλά την τύχη του δεξιού ληστή. Το τροπάριο της Ενάτης Ώρας συγκρίνει το σταυρό με ένα ζυγό τύχης. Ζυγός δικαιοσύνης και ρωγμή αιωνιότητος, ο σταυρός είναι στο μέσο σαν το μυστηριώδες ενωτικό σημείο μεταξύ της Βασιλείας και του άδη.

Η εικόνα της σταυρώσεως δείχνει στην κάθετη κεραία του σταυρού την κάθοδο και την άνοδο του Λόγου. «Ο Χριστός στο σταυρό, λέγει ο Ιάκωβος του Saroug,[6] βρισκόταν επάνω στη γη, όπως επάνω σε μια κλίμακα πλούσια από σκαλοπάτια». Ο σταυρός είναι το δένδρο της ζωής φυτευμένο στον Παράδεισο,[7] ο τόπος της μεγάλης κοσμικής πάλης. Οι Πράξεις του Ανδρέου καθορίζουν: ένα μέρος είναι φυτευμένο στη γη για να ενώσει τα πράγματα που είναι επάνω στη γη και στα υποχθόνια, με τα ουράνια πράγματα. Γι’ αυτό στις εικόνες ο πόδι του σταυρού εισέρχεται σ’ ένα μαύρο σπήλαιο όπου κείται το κεφάλι του Αδάμ,[8] και ο Γολγοθάς είναι ο «τόπος τοῦ κρανίου» (Ιω. 19, 17). Αυτή η συμβολική λεπτομέρεια δείχνει το κεφάλι του πρώτου Αδάμ, και σ’ αυτόν όλη την ανθρωπότητα ποτισμένη με το αίμα του Χριστού.

Το αρχιτεκτονικό βάθος δείχνει τους τοίχους της Ιερουσαλήμ. Ο Χριστός έχει υποφέρει έξω από τα τείχη της πόλεως και οι πιστοί οφείλουν να τον ακολουθήσουν: «οὐ γὰρ ἔχομεν ὧδε μένουσαν πόλιν, ἀλλὰ τὴν μέλλουσαν ἐπιζητοῦμεν» (Εβρ. 13, 14). Επάνω το καθαρό βάθος του ουρανού υπογραμμίζει, κατά τον άγιο Αθανάσιο και τον άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο, την κοσμική δύναμη του σταυρού, που θα καθαρίσει από τις δαιμονιακές δυνάμεις την έκταση της ατμόσφαιρας.[9]

Το κάτωχρο χρώμα του σώματος το απωθεί στο βάθος και κατά αντίθεση εξαίρει το σκοτεινό σταυρό του πάθους. Ο σταυρός είναι στέρεα στημένος στο έδαφος, ενώ το κρεμασμένο σώμα σχηματίζει μια μεγαλοπρεπή καμπύλη που το απογυμνώνει από το βάρος, το κάνει ελαφρό και αερώδες. Το σώμα πλησιάζει την Παρθένο που βρίσκεται πάντοτε δεξιά του σταυρού και φαίνεται να φέρεται προς τον Υιό της. Το δεξιό της χέρι προσδιορίζει το σταυρό, το αριστερό της, με την ακινησία του, υπογραμμίζει την κίνηση του δεξιού, τα δάκτυλα είναι κοντά στο στήθος για να εξασθενήσει τη συστολή της που έχει προκληθεί από μια ανέκφραστη λύπη. Έτσι, μόνο από το ένα χέρι στο άλλο περνά η τραγική φωνή της σιωπής. Η Μητέρα δεν μπορεί να κινηθεί, είναι παγωμένη στη λύπη, η ψυχή της είναι πληγωμένη από το ξίφος. Με τα σκοτεινά ενδύματά της, απομακρύνεται από το ωχρό και σχεδόν μη πραγματικό σώμα του Υιού της.

Ο Ιωάννης ντυμένος πιο ανοικτά βρίσκεται αριστερά και λίγο πιο μακριά από το σταυρό. Το χέρι του εγγίζει το κεφάλι ελαφρά σκυμμένο και φαίνεται να κατευθύνει τις σκέψεις του προς τον Κύριο. Παρατηρεί εμπρός του, το βλέμμα του είναι χαμένο η γυρισμένο στο εσωτερικό, σκεπτικός διαλογίζεται το μυστήριο του Πάθους.

Ο Σωτήρας στο σταυρό δεν είναι μόνο ένας νεκρός Χριστός, είναι ο Κύριος, δεσπότης του ίδιου του θανάτου και Κύριος της ζωής του. Δεν έχει υποστεί καμμιά μεταβολή του γεγονότος του Πάθους του. Παραμένει ο Λόγος, η αιώνια Ζωή, που παραδίδεται στο θάνατο και τον ξεπερνά. Όταν σταυρώθηκες, Χριστέ, ολόκληρη η δημιουργία σ’ αυτό το θέαμα έφριξε από τρόμο και τα θεμέλια της γης εσείστηκαν εμπρός από τη δύναμή σου.

Ο θεάνθρωπος εμφανίζεται μέσα στη διπλή και αχώριστη διάστασή του: με το Θεό υπεράνω, με την ανθρωπότητα κάτω. Άγγελοι πετούν στην κορυφή του σταυρού, είναι ο ουρανός, και τα πρόσωπα στο πόδι του σταυρού, μια αγία γυναίκα και ο κεντυρίων Λογγίνος, εικονίζουν την ανθρωπότητα.

Παρατηρώντας την εικόνα ενθυμείται κανείς την ωραία σκέψη του Νικολάου Καβάσιλα: Με το έργο του Χριστού δημιουργήθηκε η ανθρώπινη καρδιά, απέραντη κοσμηματοθήκη αρκετά ευρύχωρη για να περιλάβει το Θεό αυτόν το ίδιο… Το μάτι δημιουργήθηκε για το φως, το αυτί για τους ήχους, όλα τα πράγματα για το σκοπό τους και η επιθυμία της ψυχής για να ορμήσει στο Χριστό.[10]

[1] Νικολάου Καβάσιλα, Ἡ ἐν Χριστῷ ζωή, VI.

[2] Ο πατήρ Σέργιος Boulgakov, στη Σοφιολογία του θανάτου, περιγράφει την ανησυχητική εμπειρία του, κατά τη διάρκεια μιας βαρειάς αρρώστιας αυτού του συν-θανάτου, αυτού του θανάτου με το Χριστό.

[3] Βλ. ιστορημένο χειρόγραφο στη μονή του Στουδίου το 1066, Βρεταννικό Μουσείο, addit. 19352.

[4] Μερικές φορές βλέπει κανείς την ανάβλυση του αίματος που υπήρξε ένα σημείο διαρκούς ζωής: «τὴν ἐκ τῆς τιμίας πλευρᾶς… τοῦ Χριστοῦ ἐξ αἵματος καὶ ὕδατος κρᾶσιν… ἥτις εἰς ζωοποίησιν παντὸς τοῦ κόσμου ἐξεχύθη», υπενθυμίζει η Πενθέκτη Σύνοδος στον 32ο κανόνα της. Από αυτή τη διδασκαλία προέρχεται το τυπικό του ζέοντος της βυζαντινής λειτουργίας, όπου προσθέτει κανείς λίγο ζεστό νερό στο αίμα του Χριστού που είναι ζωντανό αίμα, ζεστό, πνευματοποιημένο.

[5] PG 49, 413.

[6] Ομιλία εις την όρασιν του Ιακώβ, 95.

[7] Ακολουθία της Υψώσεως του Σταυρού.

[8] Ωριγένους, εις τον Ματθαίον, PG 91, 1309B.

[9] Περί της ενσαρκώσεως, PG 25, 140AC, εις τον Σταυρόν, PG 9, 49, 408-9.

[10] Η εν Ιησού-Χριστώ ζωή, μετάφρ. από τον Broussaleux, σ. 79.

Paul Evdokimov, Η τέχνη της εικόνας: Θεολογία της ωραιότητος, μετάφραση Κώστας Χαραλαμπίδης, 2η έκδ., Θεσσαλονίκη, Πουρναράς Π. Σ., 1993.