Η Ανάληψη

Γκότσης Χρήστος

Η Ανάληψη είναι το επισφράγισμα του λυτρωτικού έργου του Χριστού και το θριαμβικό επιστέγασμα των όσων έπραξε ο Κύριος για χάρη των ανθρώπων. Το κοντάκιο της εορτής δίνει επιγραμματικά το νόημα του γεγονότος· «Τὴν ὑπὲρ ἡμῶν πληρώσας οἰκονομίαν, καὶ τὰ ἐπὶ γῆς ἑνώσας τοῖς ἐπουρανίοις, ἀνελήφθης ἐν δόξῃ, Χριστὲ ὁ Θεός ἡμῶν, οὐδαμόθεν χωριζόμενος, ἀλλὰ μένων ἀδιάστατος, καὶ βοῶν τοῖς ἀγαπῶσί σε Ἐγὼ εἰμι μεθ᾽ ὑμῶν καὶ οὖδεὶς καθ᾽ ὑμῶν». Ο Χριστός δηλαδή που είναι Θεός μας, ανελήφθη μέσα σε δόξα, όταν σύμφωνα με το θείο σχέδιο συμπλήρωσε και ολοκλήρωσε τα όσα για μας έκαμε. Αυτά ένωσαν τη γη με τον ουρανό, τους ανθρώπους με το Θεό. Η Ανάληψη δε σήμαινε βέβαια και χωρισμό του Κυρίου από τους αγαπημένους μαθητές του. Με αυτούς ο Διδάσκαλος παραμένει συνεχώς ενωμένος σύμφωνα με την υπόσχεσή του· «Καὶ ἰδοὺ ἐγὼ μεθ᾽ ὑμῶν εἰμι πάσας τὰς ἡμέρας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος. Ἀμήν» (Ματθ. 28, 20).

Το έργο του Κυρίου μετά την Ανάληψή του στους ουρανούς συνέχισε και συνεχίζει η Εκκλησία. Αυτή με τη δύναμη που της έδωσε ο Ιδρυτής της, διδάσκει, θαυματουργεί, αγιάζει και σώζει τους πιστούς. Αυτοί είναι μέσω της Εκκλησίας και στην Εκκλησία ενωμένοι με τον Αρχηγό τους.

Για την Εκκλησία του μίλησε ο Κύριος στους αποστόλους, όταν εμφανιζόταν σ’ αυτούς επί σαράντα ημέρες μετά την Ανάστασή του. Υποσχέθηκε σ’ αυτούς την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος, παρήγγειλε να κηρύξουν το Ευαγγέλιο σ’ όλη την κτίση, να διαλαλήσουν την Ανάστασή του και να καλέσουν τους ανθρώπους να μετανοήσουν για τα αμαρτωλά τους έργα. Εκείνοι που θα πίστευαν, θα γίνονταν με το Άγιο Βάπτισμα μέλη της Εκκλησίας. «Καὶ ταῦτα εἰπὼν βλεπόντων αὐτῶν ἐπήρθη ( = υψώθηκε προς τα επάνω), καὶ νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτὸν ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν. Καὶ ὡς ἀτενίζοντες ἦσαν εἰς τὸν οὐρανὸν πορευομένου αὐτοῦ, καὶ ἰδοὺ ἄνδρες δύο (δηλαδή άγγελοι) παρειστήκεισαν αὐτοῖς ἐν ἐσθῆτι λευκῇ, οἳ καὶ εἶπον· ἄνδρες Γαλιλαῖοι, τί ἑστήκατε ἐμβλέποντες εἰς τὸν οὐρανόν; Οὗτος ὁ Ἰησοῦς ὁ ἀναληφθεὶς ἀφ᾿ ὑμῶν εἰς τὸν οὐρανόν, οὕτως ἐλεύσεται ( = θα ’ρθει κατά τον ίδιο τρόπο), ὃν τρόπον ἐθεάσασθε αὐτὸν πορευόμενον εἰς τὸν οὐρανόν. Τότε ὑπέστρεψαν εἰς Ἱερουσαλὴμ ἀπὸ ὄρους τοῦ καλουμένου ἐλαιῶνος…» (Πραξ. 1, 9-12).

Η Εκκλησία, για την οποία μίλησε ο Κύριος πριν από την Ανάληψή του από το ένα μέρος και η σκηνή της Ανάληψης από το άλλο είναι τα δύο θέματα που παρουσιάζει η εικόνα της Ανάληψης. Επειδή η Αγία Γραφή διαθέτει περισσότερους στίχους για όσα είπε ο Κύριος για την Εκκλησία, και λιγότερους γι’ αυτό τούτο το γεγονός της Ανάληψης, ο βυζαντινός αγιογράφος ενεργεί ανάλογα. Καταμερίζει την εικόνα, δίδοντας περισσότερο χώρο στο κύριο μέρος που καταλαμβάνουν οι απόστολοι με την Παναγία (τα μέλη δηλαδή της Εκκλησίας του Χριστού) και μόλις ένα μικρό τμήμα στο επάνω μέρος της εικόνας καταλαμβάνει ο αναληφθείς Κύριος.

Επειδή η Ανάληψη σύμφωνα με το αγιογραφικό κείμενο έγινε στο όρος των Ελαιών (βρίσκεται ανατολικά της Ιερουσαλήμ και ήταν κατάφυτο από ελιές στους αρχαίους χρόνους), το τοπίο της εικόνας είναι ορεινό με ελαιόδενδρα ανάμεσα στους βράχους.

Αφού είδαμε τις πληροφορίες που μας δίνει η Αγία Γραφή για την Ανάληψη του Κυρίου και πώς σε γενικές γραμμές

μεταφέρει αυτές για να τις παρουσιάσει στη σχετική εικόνα ο ορθόδοξος αγιογράφος, ερχόμαστε τώρα να δούμε τα δύο τμήματα της εικόνας. «Πρέπει γα μείνουμε σε μια σιωπηλή περισυλλογή, πριν αρχίσει να μιλά η εικόνα. Πρέπει να παραδοθούμε στη χάρη της που οδηγεί προοδευτικά στην καρδιά του μηνύματός της. Η σύνθεση με το λιτό και ισχυρό λυρισμό της, είναι ένα θαύμα αρμονίας, όπου κάθε λεπτομέρεια ψάλλει. Με το σύνολό της ελευθερώνεται και υποβάλλεται σε μια σπουδαία μουσική συμφωνία: «Ἄνω τὰς καρδίας» (Π. Ευδοκίμωφ).

Περιγραφή της εικόνας

α) Ο αναληφθείς Κύριος. Στην εικόνα της Αναλήψεως ο Κύριος με φωτεινά ενδύματα και κυριαρχική στάση, εικονίζεται μέσα σε «δόξα», που είναι άλλοτε στρογγυλή, όπως στην εικόνα μας και άλλοτε ελλειψοειδής. Κάθεται σε ουράνιο τόξο ευλογώντας με το ένα του χέρι και κρατώντας όρθιο ειλητάριο με τ’ άλλο. Το ειλητάριο είναι σύμβολο του διδασκάλου.

Τη «δόξα», μέσα στην οποία βρίσκεται ο Κύριος, υποβαστάζουν δύο άγγελοι. Συμβολίζουν και εκφράζουν τη θεία μεγαλειότητα και εξουσία. (Ο Κύριος ως παντοδύναμος δεν είχε ανάγκη τους αγγέλους για να αναληφθεί στους ουρανούς). Σε μερικές εικόνες της Αναλήψεως οι άγγελοι δεν ανακρατούν το δίσκο της δόξας, αλλά ατενίζουν τον Κύριο σε στάση προσευχής. Όπως λένε τα τροπάρια της εορτής, απορούν και θαυμάζουν, γιατί ο Χριστός αναλήφθηκε όχι μόνον ως Θεός αλλά και ως άνθρωπος, δηλαδή με το άφθαρτο και δοξασμένο σώμα του.

Άλλοτε οι άγγελοι εικονίζονται να σαλπίζουν σύμφωνα με το ψαλμικό στίχο «ἀνέβη ὁ Θεὸς ἐν ἀλαλαγμῷ, Κύριος ἐν φωνῇ σάλπιγγος» (Ψαλμ. 46, 6). Ο στίχος αυτός αναφέρεται αυτούσιος στην υμνολογία της Αναλήψεως, γιατί «ἡ εἰς οὐρανοὺς ἄνοδος διὰ τούτων (των λέξεων) τοῦ Κυρίου σημαίνεται» (Μ. Αθανάσιος, ΒΕΠ 501116).

β) Οι απόστολοι. Χωρισμένοι κάτω σε δύο ομίλους έχοντας την Παναγία στη μέση «θεωρούν τον αναλαμβανόμενο Κύριο με χειρονομίες και στάσεις που δηλώνουν έκπληξη, αμηχανία, θάμβος και ταραχή». Πίσω της βρίσκονται δύο λευκοφορεμένοι άγγελοι, που δείχνουν με υψωμένο το χέρι τον αναλαμβανόμενο Κύριο. Ως αγγελιοφόροι του Θεού διαβεβαιώνουν και παρηγορούν τους παριστάμενους πως ο Κύριος θα επανέλθει κατά τη Δευτέρα παρουσία του.

Στο κείμενο της Αγίας Γραφής (Λουκ. 24, 50-52. Πραξ. 1, 9-11) που αναφέρεται στην Ανάληψη, η Θεοτόκος δεν είναι ανάμεσα στα πρόσωπα που παραβρίσκονται στο γεγονός. Για την παρουσία της μας πληροφορεί η ιερά παράδοση, όπως τη βλέπουμε άλλωστε στα τροπάρια του εσπερινού της εορτής και το συναξάριο της ημέρας· «τὴν γὰρ ἐν τῷ πάθει σου μητρικῶς πάντων ὑπεραλγήσασαν ( = που πόνεσε πιο πολύ), ἔδει καὶ τῇ δόξῃ τῆς σαρκός σου ὑπερβαλλούσης ἀπολαῦσαι χαρᾶς» (Δοξαστικό της λιτής). Άξια προσοχής είναι η θέση και η στάση της Θεοτόκου στην εικόνα. Βρίσκεται ακριβώς κάτω από τον Υιό της και είναι άξονας της όλης σύνθεσης. «Η κάθετη γραμμή που ενώνει το κεφάλι του Σωτήρος με εκείνο της Θεοτόκου μοιράζει το σύνολο ακριβώς σε δύο όμοια μέρη, διασταυρώνεται με την οριζόντια γραμμή και σχηματίζει ένα τέλειο σταυρό» (Π. Ευδοκίμωφ). Οι απόστολοι με τις χειρονομίες τους και έχοντας τα κεφάλια τους στραμμένα στον Κύριο έρχονται σε αντίθεση με την ατάραχη και ήρεμη μορφή της Παναγίας. Η ηρεμία της, όπως ειπώθηκε, εκφράζει την αναλλοίωτη αλήθεια της Εκκλησίας. Ο αγιογράφος της εικόνας μας θέλησε με τους αποστόλους που κυκλώνουν την Παναγία να παρουσιάσει την Εκκλησία, στην οποία ο Κύριος θα έστελνε την Πεντηκοστή το Άγιο Πνεύμα για να την ζωοποιήσει και κινητοποιήσει. Για την αποστολή του Αγίου Πνεύματος στους μαθητές και της επιδημίας του στον κόσμο μιλούν και τα τροπάρια της εορτής της Αναλήψεως. «Ἀνελήφθης ἐν δόξη, ὁ τῶν Ἀγγέλων βασιλεύς, τὸν Παράκλητον ἡμῖν ἐκ τοῦ Πατρὸς ἀποστεῖλαι» (α΄ τροπάριον, ωδή δ΄). Έτσι τα δύο κοσμοσωτήρια και κοσμοϊστορικά γεγονότα, της Αναλήψεως και της Πεντηκοστής, συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους.

Δεξιά από τη Θεοτόκο, το πρώτο πρόσωπο που βλέπει στον ουρανό με το χέρι μπροστά στα μάτια του, είναι ο απόστολος Παύλος. Φυσιολογικά δεν έχει θέση μεταξύ των αποστόλων, γιατί η μεταστροφή του έγινε μετά την Ανάληψη. Στην εικόνα τοποθετείται συμβολικά. Θα γίνει κι αυτός μέλος της Εκκλησίας και μάλιστα εκλεκτό. Ο ορθόδοξος αγιογράφος αποσπά τον Παύλο από την εποχή του και τον συγκαταριθμεί μεταξύ των αποστόλων. Έτσι και η θέση του Ιούδα αναπληρώθηκε και η παράσταση της Εκκλησίας έγινε δυναμική, εκφραστική και συμβολική.

Τα υψωμένα σε δέηση χέρια της Παναγίας θυμίζουν το ρόλο της κοντά στον Υιό της. Είναι αυτή που παρακαλεί και μεσιτεύει. Όπως ψάλλει η Εκκλησία μας, «ἄλλην γὰρ οὐκ ἔχομεν, ἁμαρτωλοὶ πρὸς Θεόν, ἐν κινδύνοις καὶ θλίψεσιν, ἀεὶ μεσιτείαν». Παρακαλούμε το Χριστό να μας σώσει και ελεήσει «ταῖς πρεσβείαις τῆς Παναχράντου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας».

Στην εικόνα η Θεοτόκος εικονίζεται ορθοστημένη, αλύγιστη. Με την ακινησία της φαίνεται να εκφράζει τα αμετακίνητα δόγματα της Εκκλησίας. Από το άλλο μέρος οι απόστολοι με τις διάφορες χειρονομίες τους συμβολίζουν τις διάφορες γλώσσες και τα ποικίλα μέσα, με τα οποία σπέρνεται ο λόγος του Θεού στις καρδιές των ανθρώπων.

Ωραία παρατηρήθηκε· «Ένα αίσθημα ειρήνης, προσευχής και αίνου καλύπτει το παν, γιατί εκεί όπου βρίσκεται, το κεφάλι τοποθετείται η χαρμόσυνη ελπίδα του σώματος», δηλαδή της Εκκλησίας, που είναι το Σώμα του Χριστού. Όπως το είπε ο άγιος πάπας Λέων Α΄ (440-461)· «Η Ανάληψη του Χριστού είναι δική μας ανύψωση και όπου η δόξα της Κεφαλής προπορεύτηκε, εκεί καλείται η ελπίδα του Σώματος».

Γκότσης Χρήστος, Ο μυστικός κόσμος των βυζαντινών εικόνων, Τόμος πρώτος, 2η έκδ., Αθήνα, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1995