Προεόρτια των Χριστουγέννων

Σε λίγες ημέρες θα εορτάσωμε τη μεγάλη εορτή του χριστιανικού κόσμου, την εορτή των Χριστουγέννων. Το γεγονός της γεννήσεως του Κυρίου θα ξαναφέρει η Εκκλησία μπροστά στα μάτια της ψυχής μας και θα μας καλέσει να προσκυνήσωμε μαζί με τους ποιμένες και με τους μάγους τον γεννηθέντα βασιλέα και να υμνολογήσωμε μαζί με τις στρατιές των ουρανίων αγγέλων την ενανθρώπησι του Θεού της ειρήνης και της αγάπης.

Το «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γής ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία», ο αγγελικός ύμνος της γεννήσεως (Λουκ. 2,3), θα αντηχήσει και πάλι στους ναούς μας. Στο νεογέννητο βρέφος της Βηθλεέμ θα δούμε τον τεχθέντα Σωτήρα μας, τον ενανθρωπήσαντα Θεό. Σ᾿ αυτό το βρέφος θα αντικρύσωμε την «λύτρωσιν» που «απέστειλεν ο Κύριος τω λαώ αυτού» (Ψαλμ. 110, 9), γιατί μέσα στο βρεφικό του σώμα δεν κρύβεται μόνον ο Θεός, αλλά και το πλήρωμα της σωτηρίας μας, η ανακαίνιση και η θέωση της φθαρτής μας φύσεως, η καινή κτίση· ο άνθρωπος που γίνεται Θεός, αυτό το μυστήριο της σωτηρίας και της λυτρώσεως όλων ημών.

Ακριβώς δε λόγῳ της θεολογικής της αυτής σπουδαιότητος η εορτή των Χριστουγέννων αποτελεί μαζί με την εορτή του Πάσχα τους δύο μεγάλους πόλους γύρω από τους οποίους στρέφεται το λειτουργικό έτος. Το Πάσχα είναι η κορωνίδα των κινητών και τα Χριστούγεννα των ακινήτων εορτών. Ειδικά δε η εορτή των Χριστουγέννων είναι η «μητρόπολις» των εορτών κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο (Εις τον μακάριον Φιλογόνιον, 3), γιατί το γεγονός που εορτάζομε κατ᾿ αυτή είναι η προϋπόθεση όλων των άλλων σταθμών της σωτηρίας μας. Αν δεν εγεννάτο ο Χριστός ούτε θα εβαπτίζετο, ούτε θα εδίδασκε και θα εθαυματούργει, ούτε θα έπασχε και θα ανίστατο. Ήδη με τη γέννησι του Χριστού η σωτηρία του γένους μας έχει δυνάμει συντελεσθεί. Η θεία και η ανθρωπίνη φύση έχουν ενωθή εν Χριστώ. Ο Θεός και άνθρωπος Ιησούς Χριστός αποτελεί την ζώσαν εικόνα και την εγγύηση της μελλοντικής εν Χριστώ ανακεφαλαιώσεως των πάντων.

Στη λειτουργική διαμόρφωσι της εορτής των Χριστουγέννων επέδρασε η προϋφισταμένη εορτή του Πάσχα. Στη σημερινή δε μορφή των Ακολουθιών μπορούμε εύκολα να διακρίνωμε τον βαθμό και τα στοιχεία των επιδράσεων αυτών, ιδίως στην προεόρτιο περίοδο, την οποία και διερχόμεθα.

Πρώτον προσετέθη στην εορτή των Χριστουγέννων μία προπαρασκευαστική Κυριακή· την ονόμασαν «Κυριακή των αγίων Πατέρων». Πατέρες εννοούνται όχι οι Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά οι κατά σάρκα πρόγονοι του Χριστού και μάλιστα ο γενάρχης Αβραάμ. Ύστερα το θέμα της Κυριακής αυτής διεπλατύνθη και περιέλαβε όλους τους προ Χριστού δικαίους της Παλαιάς Διαθήκης, προγόνους ή μη του Χριστού. Ως ευαγγελική περικοπή ανεγινώσκετο, όπως και μέχρι σήμερα, η γενεαλογία του Χριστού, που περιέχεται στο πρώτο κεφάλαιο του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, και ως απόστολος από την Προς Εβραίους επιστολή η περικοπή που αναφέρεται στα παθήματα των «μαρτυρηθέντων διά της πίστεως» ανδρών της Παλαιάς Διαθήκης (Εβρ. 11, 9-10. 32-40). Η διαπλάτυνση του εορτολογικού περιεχομένου της Κυριακής προ των Χριστουγέννων και η τάση αναπτύξεως αγγελοςτης προπαρασκευαστικής περιόδου επέφεραν βραδύ- τερον την διχοτομησι, τρόπον τινά, της Κυριακής αυτής και την μετάθεσι μέρους του θέματος της στην προ αυτής Κυριακή. Έτσι οι Κυριακές των αγίων Πατέρων έγιναν δύο και, προς διάκρισιν, η μία ωνομάσθη «Κυριακή προ της Χριστού γεννήσεως», η παλαιοτέρα, και η άλλη διετήρησε το παλαιό όνομα «Κυριακή των αγίων Πατέρων», που για να μη συγχέεται με τις Κυριακές των Πατέρων των Οικουμενικών Συνόδων πήρε το όνομα «Κυριακή των Προπατόρων». (...) Όλος ο Δεκέμβριος μήνας πήρε προεόρτιο χαρακτήρα. Είναι αφιερωμένος στην Παλαιά Διαθήκη, στους προφήτες και στους προπάτορες του Χριστού, στην περίοδο της αναμονής του Μεσσία. Γι᾿ αυτό ακριβώς βλέπομε να αναγράφεται στα εορτολόγια η μνήμη του προφήτου Ναούμ την 1η Δεκεμβρίου, του προφήτου Αββακούμ την 2α, του προφήτου Σοφονίου την 3η, του προφήτου Αγγαίου την 16η και του προφήτου Δανιήλ και των τριών παίδων την 17η. Του Πάσχα προηγείτο νηστεία. Τα Χριστούγεννα κατ᾿ αρχάς απέκτησαν μία ολιγοήμερο προπαρα-σκευαστική νηστεία, που κατά τον Ζ´ αιώνα ελκυομένη από το πρότυπο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής έγινε και αυτή τεσσαρακονθήμερος και αρχίζει από την 15η Νοεμβρίου.

Αλλά το στοιχείο εκείνο που έδωσε ιδιαίτερο προπαρασκευαστικό και προεόρτιο τόνο στην προ των Χριστουγέννων περίοδο είναι οι ύμνοι, που παρεμβάλλονται στις ακολουθίες του εσπερινού, του όρθρου και του αποδείπνου των ημερών αυτών. Η παρεμβολή γίνεται κατά ένα μεθοδικό και κλιμακωτό ανοδικό σύστημα. Από την 21η Νοεμβρίου αρχίζουν να ψάλλονται οι καταβασίες των Χριστουγέννων «Χριστός γεννάται δοξάσατε…», από την 26η προστίθεται και το προεόρτιο κοντάκιο «Η Παρθένος σήμερον τον προαιώνιον Λόγον…»· από την 30η Νοεμβρίου αρχίζει η παρεμβολή και άλλων προεορτίων τροπαρίων.

Τις ημέρες αυτές ψάλλονται κατά τα απόδειπνα και τα προεόρτια τριώδια και οι κανόνες, ποιήματα Συμεών του Μεταφραστού, που εξαρτώνται και κατά την ακροστιχίδα και κατά το περιεχόμενο από τα αντίστοιχα τριώδια της Μεγάλης Εβδομάδος. Η προ των Χριστουγέννων εβδομάς παίρνει έτσι τον χαρακτήρα και πλέκεται κατά την μίμησιν της προ του Πάσχα Μεγάλης Εβδομάδος. Η μίμησις κορυφούται την παραμονή των Χριστουγέννων με την ακολουθία των μεγάλων ωρών και του εσπερινού, που έχουν ποιηθεί κατά το πρότυπο των μεγάλων ωρών της Μεγάλης Παρασκευής και του μεγάλου εσπερινού του Πάσχα.

Απόσπασμα από το βιβλίο «ΛΟΓΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ» του καθηγητού (+) Ι. Μ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ