Ἡ Ἑορτὴ τῆς Κοιμήσεως

 Γεώργιος Φίλιας

Ἐπίκουρος καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Ἡ παράδοση περὶ τῆς ταφῆς τῆς Θεοτόκου

Οἱ ἀπόκρυφες διηγήσεις παρέχουν μὲν στοιχεῖα τοῦ ἑορτολογικοῦ περιεχομένου (τῶν γεγονότων τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως), δὲν σχετίζονται ὅμως μὲ τὴ διαδικασία ἐμφανίσεως τῆς ἑορτῆς13. Τὸ ἐνδιαφέρον της περὶ τοῦ θέματος τῆς ἐμφανίσεως μελέτης πρέπει νὰ ἐπικεντρωθεῖ στὴν παράδοση περὶ τοῦ τόπου τῆς Κοιμήσεως καὶ τῆς ταφῆς τῆς Θεοτόκου, ἐφόσον εἶναι εὔλογο οἱ τοποθεσίες αὐτὲς νὰ ἀπετέλεσαν τὸ λίκνο ἐμφανίσεως τῆς ἑορτῆς14.

Ἡ παράδοση περὶ Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου στὴν ἐν Ἱεροσολύμοις οἰκία τῆς15  καὶ ταφῆς της στὴν ἴδια πόλη ἀναφαίνεται περὶ τὸν 5ο αἰ16, (περὶ τὰ τέλη τοῦ 4ου αἰ. ὁ Ἐπιφάνιος Σαλαμίνος οὐδεμία παρόμοια παράδοση γνωρίζει17  καὶ ἐνισχύεται ἀπὸ μαρτυρίες «Ὁδοιπορικῶν» του 6ου αἰ., τόσο τοῦ προσκυνητοῦ Θεοδοσίου (530 μ.Χ.) περὶ ὑπάρξεως ναοῦ πρὸς τιμὴ τῆς Θεοτόκου στὴ Γεθσημανὴ18, ὅσο καὶ τοῦ Ἀντωνίου τῆς Πλακεντίας (570 μ. Χ.), ὁ ὁποῖος ἐπισημαίνει ὅτι ἐντός τοῦ ναοῦ αὐτοῦ ὑπῆρχε καὶ ὁ τάφος τῆς Θεοτόκου19. Μνεία τοῦ τάφου αὐτοῦ γίνεται τὸν 7ο αἰ. στὴν Ἀνακρεόντιο ποίηση τοῦ Σοφρωνίου Ἱεροσολύμων (+638 μ. Χ.) 20, ὁ ὁποῖος τιμᾶ τὴ Θεοτόκο στὴ συγκεκριμένη τοποθεσία21. Ἡ παράδοση τῆς «Dormitio hierosolymata» (Κοιμήσεως ἐν Ἱεροσολύμοις), ὅπως ἀναφέρεται στὸ «Brevarius de Hierosolyma» τοῦ 6ου αἰ.22, φαίνεται νὰ κατέχει τὴν αἴγλη τῆς ἱστορικότητας23, πρὸς αὐτὴν δὲ προσανατολίζονται σημαντικὲς ἔρευνες περὶ τοῦ τάφου τῆς Θεοτόκου24.

Κατὰ συγκυρία περισσότερο «μυστικιστικὴ» καὶ ὀλιγότερο ἐρευνητικὴ ἀνεφάνη ἡ παράδοση περὶ Κοιμήσεως καὶ ταφῆς τῆς Θεοτόκου στὴν Ἔφεσο. Ἀναφερόμεθα στὴν περὶ τοῦ θέματος «δραματικὴ ἀποκάλυψη», τὴν ὁποία διετείνετο ὅτι εἶχε ἡ Anna Vatherine Emmerich, αὐγουστινιανὴ μοναχή τοῦ ἀβαείου Agnetenberg τῆς Βεστφαλίας (+1824). Οἱ «ἀποκαλύψεις» τῆς Emmerich σχετίζονται μὲ τὸ γεγονὸς τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, τὴν ὁποία (Κοίμηση) τοποθετοῦν στὴν Ἔφεσο καί, μάλιστα, στὴν οἰκία τὴν ὁποία εἶχε οἰκοδομήσει ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης25. Ἡ περιοχὴ τῆς Ἐφέσου «Παναγία-Καπούλη» (πόρτες τῆς Παναγίας) ἐθεωρήθη ὡς ἡ τοποθεσία Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου26. Οἱ ἀπόψεις αὐτὲς δὲν εἶχαν μὲν τὴν ἀπαιτούμενη τεκμηρίωση, συνεκίνησαν ὅμως τοὺς διατεινόμενους ὅτι ἡ Θεοτόκος δὲν ἐτάφη στὴ Γεθσημανῆ27. Ἡ παράδοση περὶ Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου στὴν Ἔφεσο, ἄλλωστε, συντηρήθηκε ἀπὸ τὴν ἀπόκρυφη γραμματεία28, ἀλλὰ κυρίως ἀπὸ τὸ γεγονὸς συγκλίσεως τῆς Γ’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου στὸ ναὸ τῆς «ἁγίας Μαρίας» στὴν Ἔφεσο29, ἂν καὶ δὲν ὑπάρχει βεβαιότητα περὶ ἀφιερώσεως τοῦ ναοῦ αὐτοῦ στὴν παρθένο Μαρία ἢ σὲ ὁμώνυμη ἁγία30.

Ἡ «παράδοση τῆς Ἐφέσου» ἀποτελεῖ μᾶλλον παρένθεση στὸ ὅλο θέμα τοῦ τόπου Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Ἡ μετακίνηση τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννη στὴν Ἔφεσο πραγματοποιεῖται σὲ χρονικὴ στιγμὴ μεταγενέστερη του ἡμίσεως τοῦ 1ου αἰ., γεγονὸς τὸ ὁποῖο ἀποδυναμώνει ἐξαιρετικὰ τὴν περίπτωση μεταφορᾶς τῆς Θεοτόκου στὴν Ἔφεσο. Ἡ περὶ Θεοτόκου παράδοση στὴν πόλη αὐτὴ δὲν εἶναι ἀναγκαῖο νὰ σχετίζεται μὲ τὴν αὐτοπρόσωπη παρουσία τῆς Θεοτόκου, ἀλλὰ προφανῶς μὲ τὴν παρουσία τοῦ Ἰωάννη, ὁ ὁποῖος στὴν ἐκκλησιαστικὴ συνείδηση εὑρίσκετο στενὰ συνδεδεμένος μὲ τὴ Θεοτόκο. Ἡ πόλη τῶν Ἱεροσολύμων, ἄλλωστε, κατέχει μεγαλύτερες «περγαμηνὲς» -σὲ σχέση μὲ τὴν Ἔφεσο- ὥστε νὰ θεωρεῖται ὡς τὸ λίκνο ἐμφανίσεως τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως.

Ὑποσημειώσεις

13. Νέλλα, Θεομήτωρ,σ. 27, σήμ. 1.

14. Πρβλ. Cabrol, «Assomption», στ.2996.

15. H οἰκία αὐτὴ εἶναι διαφορετικὴ ἀπὸ τὸ «ὑπερῶο» τῶν Πράξεων τῶν Ἀποστόλων (1,13). Βλ. περισσότερα ἐν Lagrange, «Dormition», σσ. 599-600.

16. Βλ. σχετικῶς ἐν Καλογήρου, «Μαρία», στ. 663/Σιώτη, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 14.

17. Κατὰ αἱρέσεων, 78,11, PG 42, 716Β-C. Βλ. καὶ τὶς παρατηρήσεις τοῦ Kellner, Heortologie, σ. 172.

18. Ibi est vallis Iosaphat, ibi Dominum Iudas traditit. Ibi est ecclesia Domnae Mariae matris Domini (De situ terrae sanctae, ἔκδ. Geyer, CCL 175, σ. 119). Ο Capelle ἐπιχειρεῖ νὰ ἀξιολογήσει περισσότερο τὴ μαρτυρία αὐτὴ («Fete de la Vierge», σ.29, σήμ. 61).

19. In qua valle Gethsemanae est Basilica sanctae Mariae, in qua monstratur sepulcrum de quo dicunt sanctam Mariam ad caelos fuisse sublatam (ἔκδ. J. Tobler, Itinera et descriptiones Terrae sanctae, t. I,Iena1877, σ.100). Ο Raes, ὅμως, θεωρεῖ ὅτι ὁ μαρτυρούμενος ναὸς καὶ ὁ τάφος δὲν εὐρίσκοντο στὸν ἴδιο τόπο («Assomption», σ.264).

20. PG 83(3), 3789Α• 3821Β- 3824Β.

21. H ἐν λόγω μαρτυρία τοῦ Σοφρωνίου παρατίθεται στὴν παροῦσα ἑνότητα ἐπειδὴ δὲν συνεξετάζουμε τὴν ποίησή του μὲ τοὺς ἐγκωμιαστικοὺς πρὸς τὴν Κοίμηση λόγους τῶν λοιπῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων.

22. Πρόκειται περὶ τῆς ἱεροσολυμιτικῆς λειτουργικῆς τάξεως, ὅπως ἐξάγεται ἀπὸ τὰ «Ὁδοιπορικὰ» τῶν ἐκ τῆς Δύσεως προερχομένων προσκυνητῶν τῶν Ἁγίων Τόπων. Στὸ ἐν λόγω breviarium ἐπαναλαμβάνεται ἡ μαρτυρία τῶν «Ὁδοιπορικῶν» ὅτι ibi (στὴ Γεθσημανὴ) est basilica sanctae Ariae, et ibi est sepulchrum eius (ἔκδ. Geyer, ἐν CCL 175, σ. 155).

23. Σωστὲς οἱ ἐπισημάνσεις τῶν Abel (Jerusalem, σσ. 816-817) καὶ Σιώτη (Λατρεία Θεοτόκου,σ. 13).

24. Σύνοψη τῶν ἐρευνῶν αὐτῶν στὶς μελέτες τῶν Nirsche (Das Grab) καὶ Bagatti («tomba delle Vergine», σσ. 236-290). Τὶς θέσεις τοῦ Nirsche σχολιάζει καὶ o Kellner (Heortologie, σ.172, σήμ. 2).

25. Οἱ ἐπὶ τοῦ θέματος αὐτοῦ «δραματικὲς ἀποκαλύψεις» τῆς Emmerich ἐξεδόθησαν ἀπὸ τὸ ἀβαεῖο της στὸ ἔργο Vie de Saint Vierge d’ apres les meditations d’A,C. Emmerich, γαλλικὴ μετάφραση ὑπὸ Η. Cazales Paris 1931, ἰδιαιτέρως σσ. 380-381.

26. Τὰ ἀναλυτικότερα συμπεράσματα τῆς Emmerich δημοσιεύθηκαν μετὰ τὸ θάνατό της (βλ. Panagia-Capouli). Σχετικὴ ἀναφορὰ γίνεται καὶ στὴν τότε νεοσύστατη Revue Biblique [1 (1892), σ. 463], γεγονὸς τὸ oποῖο μαρτυρεῖ τὸ ἐρευνητικὸ ἐνδιαφέρον περὶ τῶν ἀπόψεων τῆς Emmerich.

27. Ὁ κυριότερος ἐκπρόσωπος τῆς ἀπόψεως αὐτῆς εἶναι ὁ (βλ. στὴ μελέτη τοῦ Grab der Maria)

28. Σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση αὐτή, ὅταν o εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἦλθε στὴν Ἔφεσο, ἔφερε μαζὺ τοῦ τὴ Θεοτόκο (βλ.σχετικῶς ἐν Σιώτη, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 12).

29. Βλ. Cabrol, «Assomption», στ. 2995.

30. Στεφανίδου, Ἱστορία, σ. 316. Εἶναι χαρακτηριστικό της ἐπὶ τοῦ θέματος ἀσαφείας ὅτι, ὁ Κύριλλος Ἀλεξανδρείας προσφωνῶν τὰ μέλη τῆς Γ’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἀναφέρεται σὲ ναὸ πρὸς τιμὴ τῆς Θεοτόκου [Χαίροις τύνοιν παρ’ ἠμῶν ἁγία μυστικὴ Τριάς, ἡ τούτους ἠμᾶς πάντας συγκαλεσαμένη ἐπὶ τῆνδε τὴν Ἐκκλησίαν τῆς Θεοτόκου Μαρίας, PG 77, 992Α-Β], ἐνῶ ὁ τίτλος τῆς προσφωνήσεώς του ἀναφέρεται σὲ ναὸ τῆς ἁγίας Μαρίας [Ὁμιλία Δ’, Ἐν Ἐφέσω λεχθεῖσα πρὸς Νεστόριον, ἠνίκα κατῆλθον οἱ ἑπτὰ πρὸς τὴν ἁγίαν Μαρίαν, 992Α].

Ἀπὸ τὸ βιβλίο, «Οἱ Θεομητορικὲς Ἑορτὲς στὴ Λατρεία τῆς Ἐκκλησίας»

Ἔκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ, Ἀθήνα 2002.